‘Als wetten niet meer getoetst kunnen worden aan de Grondwet, dreigt de dictatuur van de meerderheid’

‘Hoe vaak stel je niet vast dat wat gisteren ondenkbaar was vandaag realiteit is?’, schrijft Freddy Evers, oud-voorzitter van Magistratuur &  Maatschappij (M&M). Hij heeft geen goed oog in het voorstel dat N-VA eerder deze week deed om beslissingen van ‘activistische rechters’ te kunnen overrulen.

Nooit gedacht, maar wat gisteren ondenkbaar leek, is vandaag realiteit. Het is bangelijk wanneer het voelt alsof je veiligheid van vandaag eigenlijk een illusie is. Dat kan koude rillingen geven. Zelfs André Alen, gewezen voorzitter van de Grondwettelijk Hof, heeft er dezer dagen last van.

Koude rillingen kan je krijgen wanneer politici vijanden uitvinden of problemen zien die ze wél de baas kunnen. Zo is de regering-Netanyahu de pedalen kwijt. Het wordt er heel erg heet, in Israël, zoals voor de rechterlijke macht die regelrecht aangevallen wordt. Of denk aan Donald Trump die zijn verkiezing niet wilde teloor zien gaan: behalve de bestorming van het Capitool werden ook rechters afgedreigd. Het Turkije van Erdogan is niet beter. Het kent enkel nog regeringsrechters. Dat zijn niet de mensen die het vertrouwen inboezemden om een lokaal vergunningsbeleid te beoordelen. Maar wat kan je van die regeringsrechters na de aardbeving verwachten? Eerst alles toedekken, en dan nu: eerlijk oordelen of zondebokken zoeken? Wie zal het zeggen, waar is het vertrouwen? Bij de Brexit werden de hoogste rechters met spot en hoon uitgejouwd, tot zelfs doodsbedreigingen toe. Over rillingen gesproken! Maar toch: ondanks die Brexit, kwam het niet tot een bres in de Britse rechtstaat.

In Hongarije daarentegen is het gelukt. Zelfs een machtig man als Soros kon niet op tegen de gepolitiseerde Hongaarse justitie: hij mocht verkassen. Ook in Polen is het gelukt. Daar zijn wel moedige magistratenverenigingen, maar toch zijn de benoemingen nog steeds gepolitiseerd. Die regeringsrechters rillen niet als ze de Poolse Grondwet boven de Europese regels stellen.

Bij ons is dat alles niet het geval. Verre van. We leven in een rechtsstaat. Ook met het voorstel over volkstribunalen komen we niet in die sferen. Verre van. Wij blijven in de rechtsstaat. Echt. En toch. Want hoe vaak stel je niet vast dat wat gisteren ondenkbaar was vandaag realiteit is? Een erkend Turks politiek vluchteling en voormalig rechter, Yavuz Aydin, zegt telkens weer hoe bitter het is “to know when it’s too late”, hoe tragisch niet te hebben gereageerd toen het kon.  

Laat ons daarom niet alleen kijken naar wat vandaag gezegd wordt, maar de nieuwe ideeën kaderen in de tendens waar ze het kind  van zijn. Zo is het woord volkstribunaal een kind uit het boek van M. Elchardus. Die vond overigens ook een nieuw scheldwoord uit: de juristocraat. Tot daar, eens lachen lucht op!

(Lees verder hieronder.)

Maar de tendens is duidelijk. Zo legitimeert deze sociocraat uitdrukkelijk de Poolse politisering van benoemingen van rechters (Reset, p. 423). En hij is er – zoals in Polen – tegen dat nationale wetten die de Grondwet of Europese regels schenden voor een rechter betwist kunnen worden. Dat is zeer problematisch. Want dan beland je algauw in een dictatuur van de meerderheid. Daar is het comfortabele middenklasseleven de enige referentie. Dat jaagt koude rillingen over het lijf; André Alen is daar niet mee alleen. Het doet bijv. ook prof. Stefaan Sottiaux huiveren waar hij schrijft ”Hoe soeverein is het volk in een land waar je niet naar de rechter kan als de regerende partij de oppositie de mond snoert? Of een land waar de staat nationale minderheden discrimineert of het persoonlijk internetverkeer monitort?” (DS, 3 januari 2022).

In 1983 werd het Arbitragehof opgericht, thans Grondwettelijk Hof. Dat heeft vermeden dat gewone rechters wetten zouden toetsen aan de Grondwet. In dat Grondwettelijk Hof zitten ook ex-politici: een verdedigbare keuze. Maar de samenstelling kan niet gemakkelijk gewijzigd worden. Daarvoor heb je een tweederdemeerderheid nodig. Die vind je zelden. Zo ook zal een volkstribunaal met een twee derden meerderheid nooit echt functioneren. Maar eens de geest uit de fles, floreert het idee van volkstribunaal. Dan is de volgende stap om voor een gewone meerderheid te gaan, of waarom niet regionaliseren? Waar eindigt dat? In Poolse toestanden of erger?

Politici bepalen het beleid. Zij verdienen respect waar zij werken aan de vele uitdagingen die de maatschappij kent. Er wordt te veel gescholden. Toch moet gezegd dat de asielcrisis heeft geleid tot een toestand die de rechtsstaat onwaardig is. Het is aan de politiek om dat aan te pakken. Een sociaal beleid is wel mogelijk; de Grondwet met zijn standstill-beginsel verhindert overigens niet dat vele sociale herzieningen werden doorgevoerd.

Enkel waar de fundamenten van de rechtstaat in het gedrang  zijn, moet de magistratuur reageren. Zodat de eerste stappen in de verkeerde richting niet worden gezet. Als morgen wetten niet meer getoetst kunnen worden aan de Grondwet of de Europese regels riskeren we overmorgen een dictatuur van de meerderheid. Nooit gedacht, maar zo rillen we nog koud met André Alen mee.

Freddy Evers is oud-voorzitter van Magistratuur & Maatschappij.