Afschaffing van de opkomstplicht: ‘Het maakt echt geen groot verschil voor PVDA of Vlaams Belang’

Meer dan een derde van de Vlamingen ging niet stemmen op zondag. Dat dramatische cijfer verraste zowel de voor- als tegenstanders van de afschaffing van de opkomstplicht. ‘Niet gaan stemmen is geen uiting van apathie.’

Exact 63,6 procent van de Vlamingen daagde op om een stem uit te brengen in hun stad of dorp. Dat cijfer is niet heel erg verschillend van de opkomst in andere landen bij lokale verkiezingen, maar choqueert een land dat gewend was aan de opkomstplicht.

Zowel Jos D’Haese van de PVDA als Tom Van Grieken van Vlaams Belang riep de afschaffing van die plicht al op verkiezingsavond in als excuus voor de blijkbaar teleurstellende resultaten van hun partij. Zij vonden dat vanzelfsprekend, terwijl Ruth Dassonneville, de Belgische politologe aan de Universiteit van Montreal die onderzoek deed naar de opkomstplicht, het daar hoegenaamd niet mee eens is.

Ruth Dassonneville: Die afschaffing maakt echt geen groot verschil in winst of verlies voor eender welke partij, dus ook niet voor de PVDA of Vlaams Belang. Zeker in een proportioneel kiesstelsel als het Belgische zullen we verschillen zien bij meerdere partijen in plaats van grote verschuivingen in de ene of de andere richting.

Héél veel verschillende Vlamingen zijn om héél verschillende redenen niet gaan stemmen. Soms zijn dat gewoon mensen die met vakantie zijn en niet de moeite gedaan hebben om een volmacht te regelen. Gedetailleerder onderzoek zal ons leren wat er in Vlaanderen precies is gebeurd. Maar uit eerder onderzoek in andere landen blijkt dat er geen uitgesproken verbanden zijn tussen de resultaten van partijen en de opkomstplicht.

Weinig mensen hadden verwacht dat de opkomst meteen zo laag zou liggen. U ook niet?

Dassonneville: Dit is wel een héél sterke daling in vergelijking met zes jaar geleden. De daling is ook dieper dan toen de opkomstplicht in Nederland werd afgeschaft, waar we Vlaanderen vaak mee hebben vergeleken. Dat gebeurde daar natuurlijk wel al meer dan vijftig jaar geleden. Toen heerste er meer burgerplicht, terwijl mensen vandaag perfect politiek helemaal kunnen vermijden in hun leven.

Waarom zouden we alles welbeschouwd belang moeten hechten aan de stem van mensen die zelfs niet de moeite namen om ze zelf uit te brengen?

Dassonneville: Het is heel duidelijk dat jongere kiezers, lager geschoolden en mensen met een migratieachtergrond vaker thuis blijven. Dat zijn groepen die al ondervertegenwoordigd zijn in de politiek. Als zij ook nog eens niet de moeite doen om te stemmen, dreigt dat alleen maar versterkt te worden.

Vaak wordt beweerd dat het beleid verschilt in landen waar de opkomstplicht is afgeschaft. Klopt dat?

Dassonneville: Daar is weinig onderzoek naar gedaan, deels omdat er ook maar een beperkt aantal voorbeelden zijn van historische momenten waarop zo’n opkomstplicht wordt afgeschaft. In Venezuela is er een link gevonden met toenemende ongelijkheid, maar dat land is natuurlijk moeilijk te vergelijken met België.

U ondertekende samen met heel veel andere politologen in 2021 een open brief waarin jullie de afschaffing een ‘historische vergissing’ noemden. Waarom?

Dassonneville: Het was eenvoudigweg een systeem dat goed werkte: de opkomst ligt in België traditioneel hoog, zonder dat er zelfs maar boetes worden uitgeschreven als mensen niet opdagen. Er is ook geen weg terug: ik acht de kans heel klein dat de beslissing wordt herroepen, ook al zal de Vlaamse regering een evaluatie maken. Misschien zorgt het er allemaal wel voor dat de opkomstplicht voor andere verkiezingen in België blijft bestaan. Het lijkt erop dat ook politici onaangenaam verrast zijn door wat er zondag is gebeurd.

Zo’n opkomstcijfer maakt heel erg helder en pijnlijk duidelijk hoeveel mensen niet geïnteresseerd zijn in politiek. Erg onderbouwd zal de stem van die mensen in het verleden ook niet zijn geweest.

Dassonneville: Daar ben ik het niet mee eens. De opkomstplicht is ook een prikkel voor mensen om zich minimaal te informeren over de politieke partijen. Dat waren dus niet allemaal random stemmen. Ik denk ook niet dat iedereen die zondag thuisbleef per definitie helemaal niet geïnteresseerd is in politiek. Niet gaan stemmen is geen uiting van apathie.

Er is weinig campagne gevoerd om mensen effectief te doen stemmen, op welke partij dan ook. Kunnen zulke campagnes er volgende keer voor zorgen dat de opkomst misschien weer hoger ligt?

Dassonneville: De boodschap dat niemand meer moet stemmen, heeft heel veel aandacht gekregen. De redenen waarom het belangrijk is om wél te stemmen veel minder. Partijen en lokale besturen zullen daar beter in worden, maar het is niet gezegd dat het veel effect zal hebben. We zien wereldwijd dat de burgerzin afneemt, en mensen overal minder vaak opdagen. Over zes jaar zullen die trends waarschijnlijk alleen versterkt zijn. Ik ben niet heel optimistisch dat dit snel opgelost kan worden.

Hoe pakken partijen dat het best aan?

Dassonneville: Niets heeft zo’n grote impact op de opkomst als de opkomstplicht. (lachje) Er zijn nog wel andere dingen die politici kunnen doen, maar die hebben een beperkte impact. Het stemmen kan zo gemakkelijk mogelijk worden gemaakt, hoewel dat in België al best wel het geval is. Kiezers moeten de indruk hebben dat hun stem ertoe doet. Er moet een strijd zijn onder partijen, waarbij er echt iets op het spel staat.

Kortom: een beetje polarisatie tijdens de campagne kan geen kwaad.

Dassonneville: Inderdaad. Alleen moeten politici wel opletten dat het niet te negatief wordt want dan keren kiezers zich ook weer af. In de Verenigde Staten zijn er ook onafhankelijke organisaties die kiezers aanmoedigen om te stemmen, met telefoontjes, sms’en of huisbezoeken. Onderzoek leert dat zulke acties voor een significant hogere opkomst zorgen, maar het gaat uiteindelijk maar over 1 of 2 procenten extra. Dat is helemaal niet in verhouding tot de val in opkomstcijfers die we zondag hebben gezien.