Onderzoek: één Vlaming op de tien denkt dat corona bedacht werd om de bevolking te reduceren

Het geloof in de politiek heeft een flinke deuk gekregen. Dat blijkt uit een studie van de KU Leuven over de impact van de coronacrisis. ‘Dit is geen goed signaal voor de democratie.’

Het onderzoek van professor Hans De Witte, hoogleraar psychologie, samen met Lara Boll en Anahi Van Hootegem, gebeurde op basis van een enquête bij ongeveer 1400 Vlamingen in december 2020. België was toen in lockdown. De respondenten moesten op een schaal van 1 tot 5 antwoorden of ze het eens waren of niet met stellingen van een vragenlijst. Doel van het onderzoek: bestaat er een verband tussen beroepsonzekerheid, een gevoel van politieke machteloosheid en het geloof in samenzweringstheorieën?

Ongeveer 5 procent van de respondenten was ongerust dat zijn beroep door de covidcrisis zal verdwijnen of dat hij of zij die job niet meer zal kunnen uitoefenen. Maar 20,6 procent van de respondenten verwacht wel dat de inhoud van zijn beroep door de coronacrisis ‘sterk zal veranderen’. Hans De Witte: ‘We stellen dus eerder “kwalitatieve” dan een “kwantitatieve” baanonzekerheid vast. Mensen zijn eerder bang dat hun beroep inhoudelijk zal veranderen dan dat het zal verdwijnen.’

De cijfers over politieke machteloosheid zijn meer uitgesproken. 19 procent van de ondervraagden vindt dat de eigen stem geen verschil maakt in het politieke debat. Voor 45 procent heeft stemmen geen zin meer en maar liefst 60 procent stelt dat politieke partijen niet geïnteresseerd zijn in hun mening. Hans De Witte: ‘Bijna de helft van de burgers vindt dat het geen zin meer heeft om te gaan stemmen. Dat vind ik geen goed signaal voor onze democratie.’ Een relatief grote groep burgers is onzeker geworden door de gezondheidscrisis, denkt De Witte. ‘Ze zijn de controle kwijt en dat gaat vaak samen met een gevoel van ontevredenheid ten aanzien van de overheid. Politici laten ons in de steek, vinden ze.’

Dubieuze politici

Dat gevoel was nog sterker in Nederland en Frankrijk, zegt De Witte. ‘Echt grote betogingen tegen de coronamaatregelen hebben we hier niet gekend, tenzij dan de drie La Boum-manifestaties in het Ter Kamerenbos. Maar dat was toch eerder een zaak van jonge Franstalige Brusselaars.’ Enkele politieke partijen spelen wel gretig in op dat ongenoegen en die onzekerheid, stelt De Witte vast. ‘Vooral Vlaams Belang, maar ook de N-VA, stelt zich geregeld erg dubieus op. In het begin van de lockdown, en nu nog altijd.’

Kijk naar de manier waarop bijvoorbeeld de Vlaamse minister-president Jan Jambon (N-VA) zich keer op keer wenst te profileren, zegt professor De Witte. ‘Jambon zegt voortdurend, soms samen met zijn collega van Onderwijs Ben Weyts, dat er eigenlijk niet zo veel maatregelen nodig zijn om de pandemie onder controle te houden. Dat staat volgens mij haaks op wat de overgrote meerderheid van zijn kiezers denkt. Als 92 procent van de volwassen Vlamingen zich laat vaccineren, dan getuigt dat net van een zeer grote bezorgdheid over covid.’

Wat het geloof in samenzweringstheorieën betreft, variëren de percentages tussen ongeveer 4 en 12 procent. ‘3,7 procent gelooft dat het coronavirus een mythe is die werd bedacht om mensen een vaccin op te dringen. Dat zijn relatief weinig mensen.’ Maar voor twee andere stellingen liggen de positieve antwoorden een pak hoger. De Witte: ‘Ik schrok er vooral van dat bijna 13 procent van de ondervraagden positief antwoordt op de stelling dat het “coronavirus in een laboratorium werd ontwikkeld op basis van een plan dat voor ons geheimgehouden wordt”. Net geen 11 procent gaat akkoord met de stelling dat “het verloop van de pandemie het gevolg is van iemands wens om de wereldbevolking te reduceren”.’

Bij deze stellingen scoren kortgeschoolden en arbeiders telkens net iets hoger, maar tussen mannen en vrouwen en tussen jongeren en ouderen zijn er statistisch geen grote verschillen. ‘Dat is voor ons geen grote verrassing. Ook in andere onderzoeken over samenzweringsdenken scoren kortgeschoolden hoger.’

Middeleeuws

Hoe is het mogelijk dat zo veel mensen die nonsens geloven? ‘Het verontrust mij. Nooit eerder was het opleidingsniveau in ons land zo hoog. Mensen studeren steeds langer en toch is er een groot aantal mensen dat de meest ridicule uitspraken voor waarheid aanneemt zonder kritisch en rationeel na te denken. Eigenlijk is dat een soort middeleeuws denken, want ze nemen stellingen aan zonder die voldoende empirisch te toetsen.’

De sociale media spelen daarin een cruciale rol. ‘Vroeger bleef dat soort praatjes beperkt tot de cafétoog, nu wordt het verspreid en versterkt op Facebook en Twitter door mensen die daar alleen maar optrekken met gelijkgezinden.’ Professor De Witte noemt het een genadeschot voor de wetenschap, omdat zo het kritisch reflecteren over stellingen wordt ondergraven.

Complottheorieën voldoen natuurlijk ook aan enkele behoeftes. ‘Er is de behoefte om iets te begrijpen wat het verstand overstijgt. De pandemie is iets massiefs, dat moeilijk te vatten is: een virus dat over de wereld raast en massaal mensen doodt. Dat is moeilijk te aanvaarden in een tijd waarin we denken dat we alles kunnen voorspellen, controleren en herstellen. En dus wordt de coronacrisis het gevolg van een duister complot. Op die manier kunnen mensen het “plaatsen” en krijgt het fenomeen betekenis. Het geeft ook een subjectief gevoel van controle: je weet wat het is en waar het vandaan komt.’

Zelf had De Witte tijdens dit onderzoek wekenlang intensief contact met iemand die geloofde in dat soort complotten. ‘Toen merkte ik een andere behoefte. Die mensen vinden van zichzelf dat ze het beter weten, dat ze het licht hebben gezien en dat wij de domme schapen zijn die in de val lopen. “Believers” zijn dan ook meestal vrij neerbuigend tegenover de anderen en overtuigd van hun grote gelijk. Dat gaat samen met een soort missioneringsdrang: ze willen anderen te allen prijze overtuigen. Ze voelen zich uitverkoren. Het heeft iets sektarisch.’

Bestaat er een verband tussen het gevoel van beroepsonzekerheid, politieke machteloosheid en het geloof in obscure samenzweringstheorieën? ‘Dat is er inderdaad. We wisten al lang dat jobonzekerheid tot een gevoel van machteloosheid leidt. Want de onzekerheid over het teloorgaan van je beroep wordt door “hogere krachten of instanties” veroorzaakt, die vaak moeilijk te beïnvloeden zijn, zoals een wereldwijde economische of gezondheidscrisis. Dat gevoel van machteloosheid vertaalt zich in politieke machteloosheid en wantrouwen. Dat laatste leidt dan tot geloof in complottheorieën, omdat die het – valse – gevoel geven dat je greep en controle kunt krijgen op je moeilijk beïnvloedbare situatie.’

Dat is niet zonder gevaar, denkt De Witte. ‘Het gaat om een wellicht kleine, maar erg hechte groep mensen die zich met de rug naar onze samenleving keren. Door hun sektarische opstelling kunnen ze een grote overtuigingskracht hebben: ze proberen mensen te weerhouden om zich te laten vaccineren en dat bedreigt onze volksgezondheid.’

Wat doen als samenleving?

De harde kern van die complotdenkers is moeilijk bereikbaar, vreest professor De Witte. ‘Toen ik de vrouw met wie ik aan het mailen was, schreef dat zij niet wetenschappelijk en rationeel meer kon denken, draaide ze meteen de rollen om. Niet zij, maar ik was de naïeve fantast.’ Hij gelooft wel sterk in factchecking en correcte informatie verspreiden. ‘Complotdenkers infecteren het denken van anderen. Mensen die het potentieel hebben om besmet te raken door die samenzweringstheorieën, kunnen we daar met factchecking wellicht van weghouden.’