Hoe beschermen we jongeren tegen fake news en complotten? ‘Zet je niet boven hen’

Fake news en complottheorieën zijn niet nieuw, maar vallen de laatste jaren op vruchtbare bodem. Amerikaans president Donald Trump effende de weg, covid-19 opende een nieuwe doos van Pandora. ‘Frappant om te zien hoe weinig leerkrachten soms weten van wat er onder jongeren leeft.’

‘Soms denk ik dat covid-19 gemaakt is in een laboratorium, soms niet. Ik weet niet altijd wat ik moet geloven’, zegt de veertienjarige Ayman uit Antwerpen. ‘Ik vind het wel lastig als ze in de media zeggen wat wij, jongeren, allemaal fout doen. Als ze me gewoon vertellen hoe ik mijn oma kan beschermen, zou dat meer impact hebben.’

Maar het draait niet alleen om het coronavirus, op het internet gebeurt er tegenwoordig zo véél. Op zijn gsm botste Amin recent op sensationeel nieuws over een aanslag. Alleen … bleek die nooit te hebben plaatsgevonden. ‘Anderen wezen me daar op’, zegt de jonge Antwerpenaar. ‘Soms moet ik zelf ook vrienden duidelijk maken dat iets fake is.’

Hoe hij zijn weg dan zoekt in het vele nieuws dat hem vandaag bestookt? ‘Als ik twijfel, kijk ik naar tv – soms Belgische, soms Spaanse (waar hij eerder woonde, nvdr.). Als het op tv komt, is het voor mij waar. Als rond corona, bijvoorbeeld, dokters of mensen in een laboratorium in beeld komen, geloof ik het ook wel. Of ik les krijg over zulke thema’s? Neen. Ik studeer hout. Daar gaat het niet over fake news of complotten.’

Geviseerde jongeren

Voor de meest belezen volwassenen is het anno 2020 al moeilijk te snoeien in de informatie- en mediaoverload, voor jongeren is het een quasi ondoorgrondelijk doolhof. Ze zijn bovendien een geliefd doelwit. Neem bijvoorbeeld viruswaanzin.be: daar werd een hele sectie uitgewerkt, specifiek voor jongeren.

‘Het is haast onmogelijk om als jeugdwerker niet in contact te komen met uitspraken over complottheorieën en fake nieuws’, klinkt het bij jeugdwerkorganisaties Uit de Marge en StampMedia. Met steun van de Koning Boudewijnstichting bouwden ze recent het vormingstraject ‘Complot or not?’ uit. ‘Want als jongeren op een dwaalspoor geraken, kan dat serieuze gevolgen hebben.’

Het onderzoek naar complottheorieën is eerder nieuw. Waar mensen die in grote samenzweringen geloven vroeger weggezet werden als zonderlingen, is er de laatste jaren wel academische aandacht voor wie erin meegaat en waarom. ‘Het onderzoek naar complottheorieën staat in zijn kinderschoenen’, stelt Stef Aupers, hoogleraar en expert sociale wetenschappen aan de KU Leuven. ‘Maar er is één factor die in elk onderzoek terugkomt: wantrouwen.’

‘Hoe hoger mensen scoren op vlak van wantrouwen naar overheid, wetenschap en media toe, hoe hoger hun gevoeligheid voor complottheorieën. Dat is voor volwassen zo, maar ook voor jongeren. Als we dan spreken over tieners, komen we uit bij de vaak lager opgeleide groep die opgroeit in een moeilijkere omgeving. De usual suspects bijna.’

Zij zijn dan ook de geliefde doelgroep voor wie desinformatie verspreidt: ‘Ze nemen hen vaak als doelwit voor desinformatie om ze politiek te recupereren. Voor stemmen, of om hen een politieke boodschap te laten uitdragen’, aldus Ike Picone, professor journalistiek en media aan de VUB.

Onzekere leerkrachten

In 2017 al creëerde StampMedia de eerste lespakketten rond fake news en complottheorieën voor leerkrachten secundair onderwijs. ‘Toch vragen ze ons vaak of wij de les komen geven, omdat ze zich onzeker voelen’, zegt Kris Custers van StampMedia. ‘Nadien hoor ik vaak dat ze zélf veel bijgeleerd hebben. Tegelijkertijd is het frappant om te zien hoe weinig leerkrachten soms weten van wat er onder jongeren leeft.’

Maar ook jeugdwerkorganisaties vragen StampMedia steeds vaker om vormingen rond fake news en complottheorieën. ‘Waar leerkrachten vaak uit de lucht vallen, zijn jeugdwerkers beter op de hoogte’, aldus Custers. ‘Maar daar valt dan weer op hoe sommige jeugdwerkers zelf – onbewust – gevoelig zijn voor complottheorieën.’

Er zitten dus de nodige hiaten bij leerkrachten én jeugdwerkers. Hoe verwarrend moet het dan voor jongeren zélf zijn? ‘Als ik workshops geef, merk ik dat ze steeds minder vertrouwen hebben in de media, journalisten en zelfs de wetenschap. Of beter: ze hebben vaak geen notie meer van hoe alles werkt’, meent Custers. ‘Heel vaak hoor ik: ‘Ja maar, die journalisten en wetenschappers schrijven ook maar wat.”

‘Jongeren hebben inderdaad minder vertrouwen in nieuws dan volwassenen’, bevestigt professor Picone. ‘En als dat wantrouwen in de media, maar ook in de politiek of wetenschap er is, is het vandaag ontzettend makkelijk om alternatieve theorieën te vinden’, vult hoogleraar Aupers aan.

‘Je zit vandaag steeds sneller in de bubbel van je eigen gelijk. Zeker jongeren zijn daar gevoelig aan, omdat zij voor hun nieuwsgaring afhankelijker zijn van sociale media’, aldus Aupers. ‘De technologie draagt daar toe bij. Of je het nu over Instagram, Facebook of TikTok hebt: het is altijd een wereld van algoritmes. Zij voeden je voortdurend met info. Tonen wat je wilt zien. Je gaat steeds dieper de ‘rabbit hole’ in.’

Recht op een mening

In deze gepolariseerde tijden is het steeds moeilijker om het gesprek aan te gaan. Zeker wanneer discussies dan ook nog eens gevoed worden door valse informatie of samenzweringen. Hoe moeten jeugdwerkers en leerkrachten dan in gesprek met jongeren die zich – vaak onbewust – op foute info baseren? ‘Het heeft geen zin om meteen te zeggen hoe idioot een complottheorie is. Wel integendeel’, meent Custers.

Dat beaamt ook Murat Badurlu van Uit de Marge: ‘Zet je niet boven jongeren. Zet je er onbevooroordeeld naast, en wees zelfkritisch. Creëer een veilige, niet-veroordelende gespreksruimte. Jongeren hebben het recht om hun mening te uiten. Zonder consequenties of gevolgen.’

Volgens Badurlu is het belangrijk dat we de achterliggende methodiek begrijpen. ‘Fake nieuws en complottheorieën draaien altijd om macht. Jongeren – die per definitie zoekende zijn – zetten zich af tegen de reguliere macht. Al zijn er natuurlijk verschillen.’

‘Jongeren die in een welgesteld gezin opgroeien, hebben meer perspectief, en zullen wellicht minder snel aandacht besteden aan theorieën die alles in vraag stellen. Voor wie onderaan de ladder staat, speelt het machtsthema sterker. Jongeren in een maatschappelijk kwetsbare situatie dragen de gevolgen van onder andere uitsluiting en vooroordelen, maar hebben tegelijkertijd minder toegang tot democratische processen en dus de macht.’

Empathie en begrip

Het gaat erom jongeren mediawijs, kritisch en weerbaar te maken, klinkt het. Maar ook, en minstens even belangrijk: om begrip en inzicht. Om de vraag: waarom zijn jongeren bezig met en beïnvloedbaar door complotten of fake nieuws? ‘Voelt iemand zich minder gewaardeerd? Heeft het te maken met onrecht? Dat soort vragen moet je jezelf als leerkracht, jeugdwerker en maatschappij durven stellen’, aldus Badurlu.

‘Ik heb de oefening zelf gedaan. Een jeugdwerker vertelde me dat hij zich vragen stelde bij de aanslagen van 9/11. De reden: hij is moslim en voelt zich onzeker en geviseerd door alles wat er gebeurt. Er is altijd een betekenis. Daar moet onze focus op liggen. En op het zoeken naar perspectief.’

Professor Picone treedt de jeugdwerkers daarin bij: ‘We moeten voorbij de makkelijke oplossingen waarbij we jongeren enkel een paar tips en tricks willen aanreiken om de betrouwbaarheid van informatie te kunnen inschatten. Dat is zeker een eerste stap, maar die kan enkel succesvol zijn wanneer die vertrekt uit empathie en begrip vanuit hun situatie. Niet vanuit het vingerwijzen.’

Onderliggende vragen

Of om het met de woorden van jongere Sami (20) te zeggen: ‘Iedereen kan wel praten, maar op de juiste manier spreken is nog iets anders. Ik ben blij dat ik dat tijdens een vorming kon leren. Het is nuttig voor complottheorieën, maar ook voor alle andere dingen waarover ik mijn mening moet uiten.’

En zo komt jeugdwerker Badurlu weer bij een eerder punt: de zoektocht naar betekenis. ‘Eigenlijk maakt het niet zoveel uit of jongeren in complotten of fake news geloven of niet’, besluit Badurlu. ‘We moeten ons niet focussen op het zichtbare, maar op het onzichtbare. Op de onderliggende vragen en processen. Want vandaag gaat het misschien om fake nieuws en complotten, morgen weer over iets anders.’