‘De essentie van onderwijs is gebaat bij vertraging’

‘Onderwijs draait niet louter om kennisoverdracht. Onderwijzen is geen overdracht, maar een wisselwerking. Als het goed zit, houd je er als leerkracht ook altijd iets aan over’, schrijft pedagoog Philippe Noens naar aanleiding van de recente discussies over het niveau van ons onderwijs.

De reactie van minister van onderwijs Zuhal Demir op de recente Timms-resultaten liegt er niet om. Onderwijsinspectie moet scholen “achter de veren zitten.” Lerarenopleidingen “moeten worden hervormd, met een grotere focus op lesinhoud, met de juiste manier van lesgeven, en de beste manier om de klas goed in de hand houden.” Aan de onderwijskoepels vraagt ze “medewerking”, en het loslaten van “heilige huisjes.” Voor het basisonderwijs “komen er minimumdoelen, opgesteld door een team van (inter)nationale experts.” En een kleuterklas “hoort geen crèche te zijn.”

Een afstemming

Onze minister schopte, kortom, nogal wild om zich heen. Je zal maar een kindbegeleider in een kinderdagverblijf zijn. Van veel waardering getuigt zo’n uitspraak niet. Een crèche en een kleuterklas zijn natuurlijk twee verschillende pedagogische milieus, dat klopt, maar de impliciete hiërarchie die onze beleidsmaker hier aanbrengt doet toch de wenkbrauwen fronzen.

Kleuterleerkrachten en kindbegeleiders kunnen namelijk heel wat van elkaar opsteken – als gelijkwaardige krachten rondom het kind. En door de werking van een kleuterklas en een crèche, toch aan het begin van het schooljaar, wat meer op elkaar af te stemmen, bevorderen we ook een warme transitie tussen beide sterke ontwikkelings- en leeromgevingen.

Een deskundigheid

We zullen de crèche-uitspraak maar mild categoriseren onder een ietwat ongelukkige uiting van een minister die vooral alle matrozen bovendeks wilt. In wezen herhaalt ze de oproep van haar partijpolitieke voorganger: we moeten met ons onderwijs terug naar de essentie. Uitstekend nieuws. Maar wat is de essentie van (goed) onderwijs?

Of liever: waarom sturen we onze kinderen naar school? Een voorzichtig antwoord, vooral vanuit het gezin geformuleerd: omdat op school deskundigen rondlopen die onze kinderen iets kunnen bijbrengen wat we zelf als ouders niet kunnen. Of niet willen.

Ik beheer het Duits onvoldoende, dus knap dat mijn kind in de klas terecht kan bij iemand die deze landstaal gepassioneerd spreekt en preekt. Idem met tweedegraadsfuncties – gemiddeld los ik er per week weinig tot geen op. Dus mooi dat de rekenknobbel van mijn dochter verder geprikkeld wordt door haar bevlogen leerkracht wiskunde. Zelf heb ik nog niet veel van Jeroen Brouwers gelezen – een blijvend gemis – maar ik weet dat onze zoon onderwezen wordt door iemand die zijn oeuvre door en door kent.

Een geschenk

De essentie van onderwijs, kortom, is een geschenk: de wereld van Frans, automechanica of geschiedenis wordt opengetrokken door mensen die spreken en handelen met kennis van zaken. Je moet die mensen natuurlijk wel de tijd geven om die wereld te laten spreken.

Hoge verwachtingen koesteren voor het onderwijspersoneel is prima, maar zorg ervoor dat die verwachtingen zich niet zonder meer vertalen in te veel, en te gedetailleerde, ‘minimum’ doelen en eindtermen. Want dan komt er van verdieping niet veel in huis, en lopen leerkrachten vooral achter de feiten aan. In plaats van die feiten met passie uit te spitten.

De essentie van onderwijs is gebaat bij vertraging. En bij de vrijheid om als leerkracht zelf jouw passieprojecten te mogen ontrollen. Ook los van het leerplan, en voorbij de gevraagde doelen en eindtermen. Want een geschenk betekent ook: niet weten wat je zult krijgen.

Een kennismaking

Anders gesteld, onderwijzen is een kwestie van kennis maken. In beide betekenissen van dat begrip: men laat jonge geesten kennis maken met voortschrijdende (wetenschappelijke) inzichten, culturele verwezenlijkingen, mechanische technieken of andere operaties.

En door zich als leerkracht en leerling(en) samen over die zaken te buigen, kan er ook samen (nieuwe) kennis worden gemaakt. Blijven wetmatigheden en principes en feiten niet vaststaan, maar tonen ze zich in hun complexiteit. Begint de Guldensporenslag te leven (in de hoofden), de voedingsdriehoek (zijn rol) te spelen, de maaltafels te zingen en de wereldoriëntatie te werken.

Een wisselwerking

Onderwijs draait dus niet, in essentie, louter om kennisoverdracht. Onderwijzen is geen overdracht, maar een wisselwerking. Als het goed zit, houd je er als leerkracht ook altijd iets aan over. Kom je samen met jouw leerlingen tot een beter inzicht, een treffender voorbeeld, een verfrissend perspectief, een efficiëntere aanpak, een goed idee. Gebeurt er iets dat er alleen maar kon omdat die leerkracht met die groep kinderen zich op die manier met die leerstof bezighield.

Door als leerkracht inhouden regelmatig voor een andere groep kinderen op begrip te brengen, begin je die inhoud ook steeds zelf beter te begrijpen. Valt jouw oog op een nieuw detail. Ontsluit de wereld van de Renaissance of de platentektoniek zich steeds sterker. Zie je zelf meer verbanden.

Een praktijk

Om tot die essentie (terug) te komen moeten we hem goed expliciteren, vinden beleidsmakers. Met (minimum)doelen, (kwaliteits)criteria, (eind)termen, en hoge verwachtingen. Een overheid mag natuurlijk het onderwijs noodzakelijke en haalbare doelen opleggen. Dat is haar goed recht, en hier niet het discussiepunt.

Met een overheid die richting geeft en doelen vastlegt (het wat), en een lerarenopleiding die zich sterker bezighoudt met didactiek (het hoe), zou de onderwijskwaliteit dan omhoog moeten gaan. Niks mis met leerkrachten in spe een gezonde brok (vak)didactiek bij te brengen, maar (leren) onderwijzen is meer dan leerstof op een technisch soepele manier aan leerlingen presenteren. Leerkrachten zijn geen inwisselbare robotten die je vooral techniekjes moet aanleren.

Want zo belanden we al gauw in het (opleidings)straatje van zo veel als mogelijk evidence-based werken. Terwijl die benadering steeds meer vragen oproept, in het onderwijs maar ook daarbuiten. Tegenwoordig spreekt men liever van informed werken. Daarnaast is er de beweging bijgekomen die niet evidence, bewijs dat iets doorgaans werkt, maar de practice zelf, in al zijn complexiteit, meer centraal stelt.

Een triade

Misschien moeten we voor die essentie van onderwijs ook teruggrijpen naar de ‘oude’ triade van leerkracht-leerling-leerstof. Tussen die drie (f)actoren volstrekt het zich: kwaliteitsvol onderwijs. Als we naar de kern wensen (terug) te gaan, moeten we die drie pijlers altijd in rekenschap brengen.

De kern van die triade: een deskundige geeft les aan een geïnteresseerde. Een leerkracht is maar beter een intellectueel, neemt de vorm aan van een praktisch en/of theoretisch vakman, die er genoegen aan beleeft zijn vak uit de doeken te doen. En het minimum wat we van een leerling mogen verwachten is een openheid, een interesse, om dat vakmanschap toe te laten. 

Tussen die groeiende bereidheid en zich ontplooiende bekwaamheid gebeurt het: de magie, het risico (zoals onderwijspedagoog Gert Biesta het stelt), van onderwijzen.

Een interesse

Met andere woorden, de essentie van onderwijs is altijd een ‘tussen’. Een inter-esse, een tussen-zijn. Tussen medeleerlingen, leerkracht en leerstof vertoeven. Overeenkomstig het pleidooi van onderwijspedagoog John Dewey om onderwijs te zien als een inherent gezamenlijke activiteit.

Een activiteit waaraan leraar en leerlingen beiden moeten participeren, anders lukt het niet. En waarbij de leraar door de groep als natuurlijke leider wordt geaccepteerd, op basis van zijn deskundigheid. Het (leer)resultaat van deze gezamenlijke activiteit blijft altijd een beetje verrassend, niet in het minst voor degene die er actief bij betrokken zijn. Je weet nooit zeker wat er zal gebeuren, als je samen iets ‘bij’-studeert, uitlegt, onderzoekt, oefent, kortom, als je de (onderwijs)tijd samen meemaakt.

De conclusie: de essentie van een onderwijs is een afstemming, een deskundigheid, een geschenk, een kennismaking, een wisselwerking, een praktijk, een triade en een interesse. Die essentie zal vast nog wel andere elementen bevatten, maar deze opsomming is alvast een begin.