‘Bij de komende verkiezingen staat academische vrijheid op het spel’

De Jonge Academie vraagt  meer aandacht voor academische vrijheid  in de kiescampagne en in het beleid. ‘Het is aan alle democratische politici om academische vrijheid in deze tijden niet alleen te bewaken, maar ze in de volgende regeerperiode te versterken.’

Academische vrijheid ligt aan de grondslag van excellente wetenschap. Als een fundament van de democratische rechtsstaat beschermt dit principe de vrijheid van academici om onafhankelijk te onderwijzen en te evalueren, om eigen onderzoeksvragen te formuleren en beproeven, en om vrij te interageren met academici en de maatschappij. Academische vrijheid verzekert hoogstaand en inclusief hoger onderwijs. Ze is de motor van wetenschap en onderwijs, die op hun beurt motoren zijn voor welvaart en welzijn. Het beleid van de afgelopen jaren heeft academische vrijheid onder druk gezet, door te weinig werk te maken van een adequate financiering van het hoger onderwijs, en het blijft wachten op nieuwe groeipaden voor innovatief en fundamenteel onderzoek. De motor dreigt te sputteren.

In een globale context waar academische vrijheid sinds 2006 scherp daalt, roept de Jonge Academie op om zorg te dragen voor dit principe. Ook in politiek en economisch turbulente tijden hebben onze hogeronderwijsinstellingen nood aan investeringen in de toekomst. Onze oproep is gericht aan iedereen in de samenleving, en in het bijzonder aan onze politici. Wij vragen meer aandacht voor academische vrijheid  in de kiescampagne en in het beleid.

België scoort goed in de laatste update van de ‘Academic Freedom Index’, maar ook hier zijn stilaan risicofactoren zichtbaar die de academische vrijheid bedreigen. Zo zijn we niet vrij van politieke polarisatie, waarbij sterk verdeelde politieke tegenstanders rechtover elkaar komen te staan als het gaat om cruciale thema’s zoals klimaatverandering en migratie. Ook sociale polarisatie, een samenleving opgedeeld in ‘wij’ vs. ‘zij’, kan burgers sterk verdelen over thema’s als gezondheidszorg, zoals we hebben gezien in de COVID-19 crisis.

Academisch onderzoek speelt een fundamentele rol in tijden van polarisatie en feitenvrije politiek. Wetenschap wordt gedreven door kennis, is transparant, en hanteert hoge professionele en ethische standaarden. En toch zijn het net academici die in een context van polarisatie onder druk komen te staan, vanuit zowel politieke als maatschappelijke hoek. Het is aan alle democratische politici om academische vrijheid in deze tijden niet alleen te bewaken, maar ze in de volgende legislatuur te versterken.

Als Jonge Academie zijn we bezorgd over hoe conservatieve en extreemrechtse tendensen in verschillende Europese landen wetenschappelijk onderzoek en onderwijs begrenzen.  Recente voorbeelden in landen als Zweden en Italië tonen aan dat sociale- en menswetenschappen onder druk staan. In Hongarije is academische vrijheid sinds 2010 scherp afgenomen onder het leiderschap van Viktor Orbán. Het extreemrechts regime past een tactiek van culturele oorlogsvoering toe, en disciplines die sociale rechtvaardigheid nastreven worden gemarginaliseerd. Ook hier in Vlaanderen kent het regime van Orbán politieke medestanders. Innovatieve onderzoeksprogramma’s die inzetten op diversiteit worden weggezet als niet ‘nuttig’ en ‘ideologisch’. Een klimaat waar anti-pluralistisch denken ingang vindt, is nefast voor academische vrijheid. Ook in Vlaanderen zien onderzoekers het maatschappelijke debat polariseren. Het risico bestaat dat (vooral jonge) wetenschappers terughoudend worden om inzichten uit onderzoek te bespreken en het publieke debat aan te gaan.

Om academische vrijheid te versterken hebben we stabiele en autonome hogeronderwijsinstellingen nodig. Als Jonge Academie wijzen we op het grote belang daarvan, om het fundamentele principe van academische vrijheid te beschermen. Wij vragen beleidsmakers om beloftes na te komen en werk te maken van drie concrete punten.

Ten eerste, maak een toekomstbeleid voor het Vlaams Hoger Onderwijs mogelijk door financieringsbeloftes na te komen. Het verkiezingsmemorandum van de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR) is streng voor de Vlaamse regering. Ze spreekt van een voortdurende ‘uitholling’ van de financiering van het hoger onderwijs dat steeds meer studenten mag verwelkomen. Zo is er bijvoorbeeld een structurele onderindexering van middelen. In een context van stijgende werkdruk in het hoger onderwijs en uitdagingen omtrent het welzijn van (jonge) onderzoekers is het pijnlijk om vast te stellen dat de keuze voor besparingen op hen wordt afgewenteld.

Academici in Vlaanderen zijn zeer productief in relatie tot de middelen die daar tegenover staan. De verwachting dat zij dit blijven volhouden zonder uitzicht op een financieel stabielere toekomst onderschat de menselijke tol die daarvoor wordt betaald. Dit scenario is allesbehalve duurzaam. In het huidige onzekere financiële klimaat staan academici onder druk, en dat kost ook de samenleving. Excellent onderwijs en onderzoek vragen ruimte, en die is er te weinig.

Ten tweede, laat onderzoekers op een verantwoordelijke manier onderzoeksvragen uittesten. Fundamenteel onderzoek vertrekt niet vanuit een directe toepassing of economische valorisatie, maar verlegt de grenzen van onze kennis, het opent daardoor de mogelijkheid tot nieuwe innovaties, of het realiseert (kritische) maatschappelijke inzichten. In een context van besparingen en efficiëntiedenken zijn het vaak die middelen die onder druk komen te staan. Een groeipad voor fundamenteel onderzoek is noodzakelijk om academische vrijheid te versterken. Het is belangrijk dat de overheid waakt over de verhouding tussen toegepast en fundamenteel onderzoek, alsook dat zij de Europese investeringsnorm haalt voor onderzoek en ontwikkeling.

Ten derde, faciliteer samenwerking over grenzen heen. Excellente wetenschap en hoogstaand onderwijs vragen openheid en samenwerking die regionale, nationale en disciplinaire grenzen overstijgen. Concreet betekent dit een blijvende inzet op uitwisselingsprogramma’s voor studenten en docenten, maar ook Vlaanderen aantrekkelijk maken voor buitenlandse onderzoekers. De taalvereisten zijn streng en het onthaalbeleid kan beter. Laat universiteiten vrijheid in het organiseren van Engelstalige opleidingsonderdelen daar waar mogelijk en opportuun, zeker in tijden van snel evoluerende kennisgebieden zoals artificiële intelligentie. Gedurfde samenwerkingen over disciplines heen, bijvoorbeeld tussen kunstenaars en wetenschappers, verdienen ook hun plaats. In turbulente tijden loont het om de status quo uit te dagen en om de horizon te herdenken. Geef hogeronderwijsinstellingen meer kansen, meer ruimte!

De Jonge Academie is een interdisciplinaire en interuniversitaire ontmoetingsplaats van jonge toponderzoekers en kunstenaars met een eigen kijk op wetenschap, maatschappij, kunst en beleid. In mei 2023 ondertekende de Jonge Academie het ‘Stockholm Charter for Academic Freedom’.