Onder bewindvoering: hoe duizenden bejaarden de macht over hun geld kwijtraken

Meer dan 100.000 Belgen staan financieel ‘onder bewind’. Zeker bij bejaarden wordt die beslissing ontstellend vlot genomen. ‘Sommige advocaten controleren 50 tot 100 oude mensen’, schrijft Knack-redactrice Ann Peuteman in haar nieuwe boek Grijsgedraaid – Waarom we bang moeten zijn om oud te worden. Een overzicht van haar bevindingen.

Een tijd geleden werd een hoogbejaarde vrouw beroofd in het Gentse woonzorgcentrum waar ze al jaren woont. Weg waren alle juwelen die ze in de loop van haar lange leven had gekregen en verzameld. De vrouw, die zich nog elke dag opdirkte en veel belang hechtte aan haar voorkomen, was er het hart van in. Ze bleef maar treuren om het verlies van haar kostbaarheden. Dus wilden de verzorgers een nieuwe ketting en armband voor haar kopen. Niets exuberants. Dat plan ging niet door, want de bewindvoerder van de oude dame vond de aankoop van juwelen een overbodige luxe. Echt verbaasd waren de bejaardenverzorgers niet. Schrikbarend veel van hun bewoners zijn onder bewindvoering geplaatst en kunnen het zich niet meer veroorloven om nieuwe kleren te kopen, een abonnement op een tijdschrift te nemen of hun achterkleinkinderen een cent voor de kermis toe te stoppen.

Sommige vrederechters nemen een beslissing zonder de betrokkene uitgebreid te horen. Ouderen worden soms als kinderen behandeld.

Dat geldt soms ook voor tachtigplussers die nog thuis wonen. Duizenden Belgische bejaarden kunnen zelf niet meer bepalen of ze hun geld sparen of uitgeven omdat ze onder bewindvoering zijn gezet. Dat wil zeggen dat een vrederechter heeft geoordeeld dat ze niet meer in staat zijn om hun eigen vermogen te beheren en vervolgens een bewindvoerder heeft aangesteld. Als er geen familielid is dat zich daarmee kan bezighouden of als er een conflict is tussen de kinderen, wordt een advocaat aangesteld.

Soms zijn het familieleden of vrienden van de betrokkene die bewindvoering aanvragen, maar ook gezondheidswerkers of woonzorgcentra doen het weleens. Al aarzelen zij vaak lang voor ze die stap zetten. Bewindvoering is een heel ingrijpende maatregel. Zo is het geen uitzondering dat oude mensen die onder bewindvoering staan maar 50 euro per maand meer mogen spenderen. Volgens de Gezinsbond komt dat overeen met het zakgeld dat Vlaamse twaalfjarigen gemiddeld krijgen. Net zoals een tiener bij ma en pa moet aankloppen als hij meer geld wil, zijn oudere mensen op de goede wil van hun bewindvoerder aangewezen.

Voor sommige bejaarden, die aan dementie lijden of om een andere reden erg verward zijn, is bewindvoering een onvermijdelijke ingreep. Maar ook in andere gevallen is er soms geen andere keuze. Zoals bij de vrouw die tot drie keer toe op dezelfde manier werd opgelicht. Zogenaamde stielmannen beweerden dat er iets mis was met de leidingen in haar flat en rekenden dan zo’n 1000 euro aan voor de herstellingswerken. In overleg met het parket, de huisarts en de bankdirecteur van de vrouw werd uiteindelijk bewindvoering aangevraagd. Een noodzakelijke beschermingsmaatregel, vonden alle betrokkenen. Het gevolg is wel dat de vrouw nu geen geld meer heeft voor de dingen waar ze nog zo van kan genieten: winkelen en dan een tearoom binnenstappen voor een koffie met een pannenkoek.

Wie je portemonnee vasthoudt, heeft zeggenschap over schrikbarend veel domeinen van je leven.

Veel erger is dat bewindvoering ook geregeld wordt opgelegd aan mensen die nog heel alert zijn, en van wie je niet zou verwachten dat ze zich makkelijk laten ringeloren. Voormalig vrederechter en justitiewatcher Jan Nolf kan zich er behoorlijk over opwindend. ‘Het is heel belangrijk dat je als rechter ter plaatse gaat om de temperatuur op te meten’, zegt hij. ‘En toch nemen sommige vrederechters een beslissing zonder dat ze de betrokkene echt uitgebreid hebben gehoord. Ouderen worden in de praktijk vaak als onmondige kinderen behandeld.’

Meer lef

Wie haalt het dan wel in zijn hoofd om bewindvoering aan te vragen voor een bejaarde die zijn boontjes best nog zelf kan doppen? In veel gevallen de kinderen, zo blijkt. Of beter: geruzie tussen de kinderen. Een vrouw klaagt dat haar moeder te veel geld geeft aan haar broer, bij wie ze inwoont, en vraagt bewindvoering aan om een eind aan die situatie te maken. Of een man vindt het niet kunnen dat zijn vader het inschrijvingsgeld van de universiteit betaalt voor de zonen van zijn broer. Verwacht wordt dat dergelijke conflicten nog vaker zullen voorkomen nu het erfrecht is aangepast en mensen tot de helft van hun vermogen vrij kunnen toewijzen aan kinderen, stiefkinderen of kleinkinderen.

Omdat er soms zo snel tot bewindvoering wordt overgegaan, is de wet een paar jaar geleden aangepast. Sindsdien mag het alleen nog als er echt geen andere optie is. Nu ligt de nadruk op wat mensen wél nog kunnen. Wat kunnen ze nog beslissen? Bij welke beslissingen hebben ze hulp nodig? Wat kan hun beter uit handen worden genomen? Op basis van die vragen wordt een beschermingsmaatregel op maat gemaakt, die zo weinig mogelijk in het leven van de betrokkene ingrijpt. Op papier toch.

In de praktijk blijkt er niet zo heel veel veranderd te zijn. Oudere mensen worden nog altijd snel onder bewindvoering geplaatst, vooral doordat de meeste vrederechters geen enkel risico willen nemen. Jaarlijks worden duizenden ouderen door familieleden, kennissen of buren onder druk gezet om geld af te staan, hun testament aan te passen of dure cadeaus te bekostigen. Anderen worden ongegeneerd opgelicht, afgeperst of bestolen.

113.154 Belgen, jong tot oud, staan onder bewindvoering

Financieel misbruik van ouderen is nooit diepgaand onderzocht. Maar uit het Ouderenbehoefteonderzoek van de VUB en de Hogeschool Gent in verschillende Vlaamse gemeenten blijkt dat 6 procent van de tachtigplussers ermee wordt geconfronteerd. In de Europese Prevalence Study of Abuse and Violence Among Older Women zegt zelfs 10 procent van de ondervraagde Belgische vrouwen van boven de 60 financieel misbruikt te zijn. Dat betekent dat er elk jaar 60.000 tot 100.000 slachtoffers zijn. Waarschijnlijk is dat nog een onderschatting, want de meeste mensen geven niet graag toe dat ze gerold zijn. Het verklaart voor een deel de ijver van veel vrederechters om mensen tegen zichzelf en hun omgeving te beschermen. Stel dat een bejaarde die ze niet onder bewindvoering hebben willen plaatsen al zijn geld kwijtspeelt. Die verantwoordelijkheid willen ze niet. Nochtans zouden veel tachtigers een pak gelukkiger zijn, mochten vrederechters op dat vlak wat meer lef laten zien.

Geen geheimen meer

‘Het is beangstigend hoeveel mensen onder bewindvoering worden geplaatst terwijl ze nog helder van geest zijn’, zegt Françoise Desguin in het advocatenkantoor in Brakel dat ze samen met haar man, minister van staat Herman De Croo (Open VLD), runt. Aangezien de clientèle van zo’n praktijk meestal mee vergrijst met de raadslieden behartigt ze de laatste jaren steeds vaker de belangen van tachtigers. Geregeld belanden op haar bureau dossiers van mensen die financieel aan banden worden gelegd. Het schrijnendst vindt ze dat zo’n bewindvoering niet alleen gevolgen heeft voor iemands financiën maar voor zijn hele leven. Om te beginnen blijft er niets over van de privacy van beschermde personen als ze voor elke aankoop boven de 50 euro toestemming moeten vragen. Door de facturen die hij moet goedkeuren, weet de bewindvoerder werkelijk alles over hen. Dat geldt bij uitbreiding ook voor kinderen die de bankrekeningen van hun oude vader of moeder beheren. Wie je rekeninguittreksels ziet, kent al je geheimen. Dat je incontinent bent, bijvoorbeeld, of dat je af en toe een goeie fles wijn kraakt, een exquise sigaar rookt of seksuele diensten koopt. En vaak probeert zo’n goed menende zoon, dochter of advocaat daar dan nog een stokje voor te steken ook.

61.151 bewindvoerders moeten de dossiers beheren

Wie je portemonnee vasthoudt, heeft al dan niet rechtstreeks zeggenschap over schrikbarend veel domeinen van je leven. Dat ervaarde een cliënte van Desguin op een bijzonder pijnlijke manier. Ze voelde zich ellendig in het rusthuis en was dolgelukkig toen een van haar zonen haar voorstelde om bij hem in te trekken. Alleen zagen haar andere kinderen dat niet zitten. Wellicht waren ze bang dat hun broer van de gelegenheid gebruik zou maken om moeders geld in handen te krijgen. Omdat ze het maar niet eens raakten, stapten de kinderen naar de advocaat die als haar bewindvoerder was aangesteld.

Die had de zaak kunnen oplossen door af te spreken dat die ene zoon een billijk maar vast maandelijks bedrag zou krijgen, maar in plaats daarvan legde hij de zaak aan een vrederechter voor. Het verdict was hard: de vrouw moest in het woonzorgcentrum blijven wonen. Levenslang. De zoon die zijn moeder in huis had willen halen, klopte bij meester Desguin aan. ‘De twee keer dat ik de oude dame onder vier ogen heb gesproken, heb ik onze conversatie opgenomen’, zegt ze. ‘Op band verklaarde ze telkens dat ze ongelukkig was in het rusthuis en uit vrije wil bij haar zoon wilde wonen. Het mocht niet baten. De rechter luisterde naar de twee andere kinderen, die beweerden dat hun moeder in het rusthuis beter werd verzorgd. Ze zeiden dat hun broer nogal nonchalant was, en dat het eten bij hem niet altijd op tijd op tafel stond. Maar is dat werkelijk het belangrijkste? Oude mensen voelen zich soms beter in een huis waar maar eens per week wordt gepoetst en de verwarming niet altijd even goed werkt dan in een glimmend woonzorgcentrum.’

Flagrant misbruik

Ook de grote controledrift van veel bewindvoerders stuit Françoise Desguin tegen de borst. ‘Dat heb ik gemerkt toen ik inzage vroeg in de boekhouding van een weduwnaar die bij zijn veel jongere vriendin was ingetrokken’, vertelt ze. ‘In plaats van die vrouw een vast maandelijks bedrag toe te kennen voor zijn kost en inwoon, pluisde de bewindvoerder al haar rekeningen uit. Voor elke aankoop moest ze een kassabonnetje voorleggen, en de kosten voor voeding werden systematisch in tweeën gedeeld. Terwijl die man heel fors was en dubbel zoveel at als zijn vriendin.’

50 euro/maand krijgen sommige bejaarden (het gemiddelde zakgeld van een 12-jarige)

Het probleem is dat bewindvoerders vaak weinig transparant te werk gaan. Geregeld wordt Desguin geconsulteerd door kinderen die de rekeningen van hun vader of moeder willen inzien, want dat wordt hen systematisch geweigerd. Dat gebrek aan transparantie wakkert het wantrouwen van veel familieleden natuurlijk nog aan. Zeker als een bewindvoerder grote uitgaven doet met het vermogen van de beschermde persoon. Zoals de advocaat die had besloten dat het huis van een bejaarde vrouw, die in een woonzorgcentrum was getrokken, moest worden gerenoveerd voor het kon worden verhuurd. De kinderen gingen klagen bij de vrederechter, maar die bleef achter de bewindvoerder staan. Zoals zo vaak.

Af en toe komen er flagrante gevallen van misbruik aan het licht. Zoals in Bredene, waar een jonge stagiair-advocate een vrouw van 88 liefst 112.000 euro lichter maakte. Nadat de vrouw naar een woonzorgcentrum was verhuisd, werd haar huis verkocht. De bewindvoerster stortte een deel van de opbrengst naar haar eigen rekeningen door, en betaalde er onder meer een nieuwe keuken mee. Tegen de tijd dat de familie onraad rook, was meer dan de helft van het geld al verdwenen.

Maar de meeste bewindvoerders kwijten zich wel degelijk naar eer en geweten van hun taken. Alleen hebben ze vaak geen tijd om zich echt met al die beschermde personen bezig te houden. Volgens Nolf en Desguin is een familielid daarom in veel gevallen beter geplaatst om beslissingen te nemen die echt in het belang van de bejaarde in kwestie zijn. Niet alleen omdat hij zijn vader, moeder, oom of tante goed kent, maar ook omdat er een groter wederzijds vertrouwen is. Hoeveel van de 113.154 beschermde personen in België een advocaat toegewezen kregen, is niet bekend. ‘Opvallend is in elk geval dat dezelfde namen heel vaak terugkomen’, zegt Jan Nolf. ‘Sommige advocaten hebben zelfs vijftig tot honderd mensen onder bewindvoering.’

Dat kan bijzonder lucratief zijn, aangezien ze een percentage van hun inkomen krijgen. Er zijn ook geen plannen om het aantal beschermde personen per bewindvoerder te beperken. ‘Een maximum bepalen is heel moeilijk omdat er geen consensus is over hoeveel bewindvoeringen men kan doen’, zegt minister van Justitie Koen Geens (CD&V). ‘Mensen die problemen ervaren met hun bewindvoerder kunnen terecht bij het meldpunt bewindvoering. We werken ook aan de oprichting van een federale bewindvoerderscommissie, die zich moet bezighouden met de erkenning, opleidingen en klachtenbehandeling. Maar dat zal niet meer voor deze regeerperiode zijn.’

Wie zo veel beschermde personen onder zijn vleugels heeft, kan die natuurlijk onmogelijk allemaal opvolgen, bezoeken en kennen. Dat bleek onlangs nog in een woonzorgcentrum in de Kempen waar een bewindvoerder op aandringen van het personeel een kwieke cliënte van 82 ging opzoeken. Omdat ze weer was beginnen te breien en prijzige wol nodig had, wilde ze hem vragen om haar maandgeld te verhogen. Pas nadat de bewindvoerder twintig minuten naast het bed van een erg verwarde bewoonster had gezeten, wees een verzorgster hem er fijntjes op dat hij met de verkeerde Theresa aan het onderhandelen was.