NMBS: waarom niet naar een échte publieke onderneming?

Kan de NMBS niet omgevormd worden tot een échte publieke onderneming met een gedemocratiseerde beslissingsstructuur, waarin vakbonden, reizigersvereniging TreinTramBus en ‘gewone’ reizigers zetelen, vraagt onderzoeker Sacha Dierckx zich af.

Er is een nieuwe veldslag aan de gang in het oorlogje tussen Johan Vande Lanotte (SP.A) en Marc Descheemaecker, voormalig CEO van de NMBS. Als reactie op het boek ‘Dwarsligger’, waarin laatstsgenoemde Vande Lanotte aanvalt, publiceerde Vande Lanotte op zijn website vier redenen waarom hij zijn veto stelde tegen de herbenoeming van Descheemaecker. De vraag is of de CEO van een overheidsbedrijf wel zo belangrijk zou mogen zijn als in het debat wordt geponeerd, en of de beslissingsstructuur niet kan herdacht worden. In plaats van een onderneming in ‘publiek eigendom’ moeten we naar een echte publieke onderneming.

In het oorlogje publiceerde Johan Vande Lanotte op zijn website onder meer een frappante grafiek, die aantoont dat zowel de stiptheid als de klantentevredenheid na de aanstelling van Descheemaecker sterk daalden. De vraag die je hierbij zou kunnen stellen is of de correlatie ook causaliteit inhoudt. Met andere woorden, is het toeval, of is Descheemaecker echt de oorzaak van die pijnlijke achteruitgang? Die vraag valt moeilijk te beantwoorden. Waarschijnlijk is hij wel een deel van het probleem, al lijkt het straf om te stellen dat hij als enige verantwoordelijk zou zijn. Een gebrek aan investeringen zal bijvoorbeeld zeker meegespeeld hebben. In ieder geval lijkt het duidelijk dat velen, waaronder Vande Lanotte, aannemen dat het de verantwoordelijkheid is van de CEO, en dat ook zo moet zijn. Descheemaecker wordt bijvoorbeeld verder ook verweten ‘geen visie voor de reiziger’ te hebben. De (retorische) vraag is of we het aan de CEO moeten overlaten om de visie op het treinverkeer te bepalen.

Onderneming in publiek eigendom

Eigenlijk toont dit debat vooral aan dat de NMBS geen echte ‘publieke’ onderneming is. Het is een onderneming in publiek eigendom, waarbij verwacht wordt dat een CEO en zijn/haar managementteam beslissingen nemen op basis van enkele richtlijnen van politici. Van democratische inspraak en publieke besluitvorming is weinig sprake. Het is misschien iets gemakkelijker om door publieke druk de koers van de NMBS te beïnvloeden dan die van een private onderneming, maar daar stopt het dan ook. Eigenlijk heeft de bevolking weinig in de pap te brokken bij belangrijke beslissingen over prioriteiten, belangrijke investeringen, prijzen, nieuwe reistijden en -schema’s, technologische innovaties, …

Het gebrek aan inspraak is in het algemeen een probleem bij overheidsbedrijven. In zijn interessante boek over publieke ondernemingen Reclaiming public ownership: making space for economic democracy schrijft Andrew Cumbers dat net dat gebrek aan democratische inspraak (en bureaucratisering) mede de oorzaak was van het gebrek aan populariteit van sommige overheidsbedrijven na de Tweede Wereldoorlog. Het maakte het in ieder geval ook veel gemakkelijker voor regeringen om ze te privatiseren vanaf het begin van de jaren 1980. In het geval van de NMBS creëert het lage democratische gehalte niet alleen de illusie dat de problemen ‘gemakkelijk’ kunnen worden opgelost door een andere CEO; het leidt ook tot de perceptie dat de politiek of een door de politiek benoemde CEO de oorzaak is wanneer de NMBS slecht werkt, en maakt zo de weg vrij voor een rechts pleidooi van privatisering en liberalisering.

De stelling van Andrew Cumbers is dan ook dat publieke participatie uiterst belangrijk is in de hernieuwing van ‘publieke ondernemingen’. Er moet dus dringend nagedacht worden aan innovatieve manieren om overheidsbedrijven te democratiseren. Daarbij zou het in het geval van de NMBS bijvoorbeeld kunnen gaan om vertegenwoordigers van consumentenorganisaties, in de eerste plaats reizigersvereniging TreinTramBus (ook Test-Aankoop zou kunnen), en waarom ook geen ‘gewone’ reizigers? Ook vakbonden moeten zeker vertegenwoordigd zijn, zowel om hun technische expertise als voor de verdediging van degelijke arbeidsomstandigheden.

Op die manier kan de NMBS omgevormd worden van een onderneming in ‘publiek eigendom’, waarbij de beslissingsmacht bij het management en enkele politici ligt, tot een échte publieke onderneming met een gedemocratiseerde beslissingsstructuur. Het treinverkeer is te belangrijk om over te laten aan één, al dan niet falende, CEO.