Namaaksigaretten: goedkoop, ongezond en gelinkt aan terreur

Eén op de tien sigaretten die in België worden gerookt, is vals. Goedkoop voor de roker, maar de maatschappelijke prijs is hoog.

In ons land is één op tien gerookte sigaretten een nagemaakt exemplaar, goed voor een verdubbeling in vier jaar tijd. Vorig jaar nam de douane liefst 345 miljoen nagemaakte sigaretten in beslag. Voor dit jaar staat de teller op ruim 80 miljoen.

De sterke stijging van het aantal namaaksigaretten is opvallend, zeker nu het aantal rokers volgens cijfers van Sciensano sinds 1997 gestaag blijft dalen. 15 procent van de Belgen rookt anno 2024, en zij roken dus steeds meer illegale sigaretten. Ter vergelijking: België doet het daarmee even slecht als Nederland, maar beduidend beter dan Frankrijk. Daar is maar liefst één op de drie een nagemaakt exemplaar.

‘Bij de mensen die wel nog roken zie je dat ze op zoek gaan naar goedkopere alternatieven’, zegt Ellen Thewissen, illicit trade prevention manager bij Philip Morris. ‘Als je bedenkt dat een legaal pakje nu ongeveer 12 euro kost en een illegaal kost er 4, dan hebben mensen de neiging om over te stappen. Dat is zowel het geval voor namaak- als voor smokkelsigaretten.’

Gesmokkelde sigaretten komen voornamelijk uit Polen en Bulgarije en kosten daar zo’n 4 à 5 euro per pakje. Het gaat in dat geval om echte merksigaretten waarop geen accijnzen geheven zijn. Dat maakt ze hier dus illegaal.

Factcheck: roken doet vet rond organen toenemen

Ongedierte in tabak

Het financiële voordeel dat namaaksigaretten voor consumenten aantrekkelijk maakt, staat niet in verhouding met de gezondheidsrisico’s. Legale sigarettenfabrieken worden door externe instanties gecontroleerd op hygiëne. Bij illegale productielijnen gebeurt dat niet. ‘De ruwe tabak zal in alle sigaretten dezelfde zijn, maar bij illegale sigaretten worden soms ook andere stoffen teruggevonden. Dat maakt ze nog ongezonder dan legale sigaretten’, zegt Florence Angelici, woordvoerster van de Federale Overheidsdienst Financiën.

Ellen Thewissen: ‘Als je zo’n illegale sigarettenfabriek bezoekt, dan zie je van alles. De tabak ligt daar soms los op de grond, de ratten en de muizen lopen erdoorheen, terwijl die tabak in de sigaretten belandt. Roken is ongezond, dat is algemeen bekend, maar ik vraag mij af hoeveel ongezonder die namaaksigaretten nog zijn.’

Om als consument zekerheid te hebben over de echtheid van je pakje sigaretten, heeft het verschillende herkenningspunten. Om te beginnen is er de neutrale verpakking, met de olijfgroene kleur die voor alle merken geldt. Dat is zo in onder andere België, Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië. Alle fabrikanten hebben hetzelfde lettertype gekregen. Heb je een pakje met een afwijkend lettertype, dan moet er
al een belletje gaan rinkelen.

Hetzelfde geldt voor de takszegel. Op pakjes die in België verkocht worden, staat een Belgische takszegel, de accijnzen zijn dus in België betaald. Als je een pakje hebt met een niet-Belgische zegel, dan gaat het niet per definitie om namaak maar is het wél illegaal.

Unieke codes

‘Daarnaast hebben legale pakjes een alfanumerieke code’, legt Thewissen uit. ‘Dat is een code die wereldwijd uniek is. Politie en douane kunnen die code scannen, waarna ze de hele weg kunnen traceren die het pakje al heeft afgelegd sinds de productie. Als die weg op een abnormale plaats ophoudt, is dat een aanwijzing voor hun onderzoek. Op die manier kunnen ze gerichter zoeken waar het pakje in verkeerde handen terecht is
gekomen.’

Thewissen: ‘Die alfanumerieke codes zijn voor criminelen zeer moeilijk na te maken. Het gebeurt dat ze het toch proberen. Dan zie je dat twee of drie pakjes per slof zo’n code gekregen hebben, die natuurlijk niet echt is. Aangezien die codes moeilijk na te maken zijn, grijpen sommige organisaties terug naar het namaken van de originele merkverpakkingen. Die zijn in sommige landen wel nog toegelaten. Als je hier nog zulke pakjes ziet liggen in een winkel, dan is het namaak.’

Daarnaast is er nog een andere manier waarop consumenten kunnen zien of hun pakje al dan niet nagemaakt is. De minder goede namakers doen helemaal geen moeite om een code na te maken, en hun verpakkingen zijn ook van merkbaar mindere kwaliteit. De redenering is dat mensen die geen 12 euro willen betalen ook niet wakker liggen van de kwaliteit van de verpakking. Dat vergroot alweer de winstmarge voor de criminelen.

De beste methodes om te stoppen met roken

Zware criminaliteit

Het is niet alleen voor de roker voordelig om namaaksigaretten te kopen. Voor de producenten zelf is het een bijzonder lucratieve bezigheid. Voor locaties, machines en grondstoffen heb je een investering van om en bij de 1,2 miljoen euro nodig. Die machines zijn gewoon op websites zoals Alibaba te koop. Zo’n fabriek produceert gemiddeld 1 miljoen sigaretten per dag. In dat tempo ben je na twee à drie weken uit de kosten, daarna liggen de financiële vetpotten voor het grijpen.

De fabrikanten zijn zonder meer criminele groeperingen, en niet alleen op vlak van fiscale fraude. Thewissen: ‘Het is echt geen kleine criminaliteit. Voor Al-Qaida was dit een grote bron van inkomsten. Je ziet het ook aan de manier waarop dergelijke productiesite beveiligd worden en hoe mensen daar werken. Mensen leven daar opgesloten om dag en nacht te produceren en zo veel mogelijk winst te maken.’

Verspreid over Europa

Tot een paar jaar geleden lag het zwaartepunt van de illegale sigarettenproductie in het Oosten van Europa, met Polen en Bulgarije als voornaamste spelers. Omdat de politie daar steeds meer opslag- en productieplaatsen ontdekte en ontmantelde, verspreidde de productie zich ook richting West-Europa.

‘Vergis u niet, er wordt nu zeker niet alleen in België en Nederland geproduceerd’, zegt Florence Angelici. ‘Polen is nog steeds de grootste producent, veel groter dan de landen in West-Europa. België is gewoon goed gesitueerd, dicht bij het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.’ In die landen zijn sigaretten heel duur, wat de vraag naar namaaksigaretten doet toenemen.

Trafiek in illegaal hout: de misdaad die haast niet te bewijzen valt

Criminele regiomanagers

De bredere verspreiding van de productie op het Europese continent heeft ook invloed op de werking van de criminelen. ‘Ze hebben een zeer hiërarchische structuur. We merken dat ze steeds vaker met regiomanagers werken, die elk een deel van Europa controleren, terwijl de top van de structuur zich ver buiten Europa bevindt’, zegt Angelici. ‘Het zijn dus echt grote organisaties, en ze doen meer dan enkel sigaretten namaken en verkopen. Er is een duidelijke link met terroristische groepen.’

Behalve zijn gunstige ligging blijkt België nog een voordeel te hebben: de eerder beperkte strafmaat voor dergelijke misdrijven. De rechter kan de verbeurdverklaring uitspreken, of een gevangenisstraf van 4 à 12 maanden en een boete die 5 à 10 keer zoveel bedraagt als de totale ontdoken rechten.

Verlies voor de Staatskas

Door de verkoop van namaaksigaretten loopt de Staatskas ook een hoop geld mis. Een kleine rekenoefening toont aan dat het om een halve euro per illegale sigaret gaat. Op die manier kwam er vorig jaar alleen al zo’n 172 miljoen euro minder in de Staatskas terecht. Navraag bij de FOD Financiën leert dat er weinig tot geen manieren zijn om dat bedrag te recupereren. ‘Alles wat in beslag wordt genomen, vernietigen we zo veel mogelijk: alle sigaretten, productiematerialen en machines,’ zegt Florence Angelici.

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat de Belgische douane en politie over zich heen laten lopen. De toename van het verbruik en de productie van namaaksigaretten toont zich ook duidelijk in het aantal inbeslagnames die de douane uitvoert. Volgens het jaarverslag van de FOD Financiën ontmantelden ze in 2023 zes illegale fabrieken en zestien opslagplaatsen. Dat zijn cijfers die in lijn liggen met 2022 en 2021, maar beduidend hoger zijn dan de jaren daarvoor.