Aparte sociale zekerheid voor vreemdelingen? ‘Vorige poging werd door Grondwettelijk Hof vernietigd’

Inwoners van België maken zich, net zoals andere Europeanen, zorgen over migratie, en met name over wat nieuwkomers allemaal zouden krijgen. Maar op welke sociale rechten kunnen migranten rekenen in ons land?

Migrant, vluchteling of asielzoeker?

Om uit te maken wie waarop recht heeft in België, doet de juiste terminologie ertoe. Zo heeft een economische migrant niet dezelfde rechten als een asielzoeker.

Een migrant is iemand die zijn/haar land van herkomst verlaat. De redenen hiervoor zijn legio, bijvoorbeeld vanwege economische drijfveren, studies of een gezinshereniging. Bij slechts een klein deel van die groep migranten gaat het om vluchtelingen zoals vastgelegd in de Conventie van Genève in 1951: personen die hun land van herkomst zijn ontvlucht wegens ‘een gegronde vrees voor vervolging vanwege ras, godsdienst, nationaliteit, politieke overtuiging of het behoren tot een bepaalde sociale groep’.

Een asielzoeker is iemand die een asielaanvraag indient en de asielprocedure doorloopt. Uit die procedure moet blijken of de persoon recht heeft op internationale bescherming en of de persoon een vluchtelingenstatus krijgt. Het ‘Australische model’ waar vaak naar wordt verwezen, zou mensen aan de buitengrenzen tegenhouden en verhinderen om asiel aan te vragen. Volgens het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties is asiel aanvragen echter een grondrecht.

Bed, bad, brood

Tijdens de asielprocedure hebben asielzoekers recht op bed, bad en brood: België moet voorzien in basisbehoeften zoals een slaapplaats en maaltijden tijdens de behandeling van hun dossier. Fedasil, het agentschap verantwoordelijk voor die opvang, werd al meer dan 8000 keer veroordeeld omdat het daar niet in zou slagen. Tijdens de asielprocedure, die gemiddeld een jaar duurt, kunnen asielzoekers na vier maanden een aanvraag indienen om te werken.

Als de beslissing van de procedure negatief is, moet de persoon terugkeren naar het land van herkomst. Indien wordt vastgesteld dat terugkeren niet veilig is, krijgt de persoon de status van ‘erkend vluchteling’. Vanaf dan krijgt die persoon in principe dezelfde rechten als inwoners van België. Hij/zij mag werken in loondienst en krijgt toegang tot de Belgische sociale zekerheid.

Een derde optie is subsidiaire bescherming. Die verblijfsstatus wordt toegekend aan mensen die gevaar lopen in eigen land en om internationale bescherming vragen, maar niet in aanmerking komen voor een vluchtelingenstatus. Dat geldt bijvoorbeeld voor de grote groep Oekraïners die sinds februari 2022 na de grootschalige invasie van hun land in België aankwamen. Ook zij hebben het recht om in loondienst te werken, en genieten grotendeels dezelfde sociale rechten als inwoners van België.

Uitkeringen

In de meeste gevallen krijgen mensen echter een verblijfsvergunning door werk of gezinshereniging. In België geldt in principe dat iedereen die wettelijk in ons land verblijft en werkt, recht heeft op sociale zekerheid. Iedereen, dus zowel Belgen als permanente en tijdelijke immigranten. Daar zijn wel verschillende voorwaarden aan gekoppeld.

Het zogenaamde leefloon waar politici gretig naar verwijzen, is ‘een minimuminkomen voor mensen die over onvoldoende bestaansmiddelen beschikken’. De voorwaarden om dat leefloon te krijgen, zijn dezelfde als voor Belgen. Zo moet je een wettelijk verblijf hebben en meerderjarig zijn. Verder moet je ook bereid zijn te werken, tenzij dat niet gaat om bijvoorbeeld medische redenen. Een ‘illegale minderjarige die jarenlang teert op een leefloon’ zoals recent werd beweerd in het tv-programma Niveau 4, kan dus niet.

Ook voor een werkloosheidsuitkering moeten nieuwkomers een wettelijk verblijf hebben in ons land. Verder moeten ze al een minimaal aantal dagen hebben gewerkt, beschikbaar zijn om te werken en ingeschreven zijn bij organisaties als de VDAB. Voor een ziekteverzekering moeten migranten zich aansluiten bij een Belgische mutualiteit. Ook daarvoor is een geldig wettelijk verblijf verplicht.

De bottomline blijft telkens: net zoals inwoners van België krijgen nieuwkomers in ons land pas een uitkering als ze voldoen aan verschillende voorwaarden, waaronder een wettelijke verblijfsstatus. Zonder geldige verblijfsstatus heeft men alleen recht op dringende medische noodhulp.

Kunnen, zoals sommige politici willen, sociale rechten voor nieuwkomers ingeperkt worden? Professor vreemdelingenrecht Steven Bouckaert (KU Leuven) meent van niet: ‘Het recht op een menswaardig bestaan is verankerd in de grondwet. Wie behoeftig is, heeft recht op maatschappelijke dienstverlening. Als mensen hier legaal verblijven, werken en bijdragen betalen, kun je hun toegang tot de sociale zekerheid niet zomaar beperken. De vorige regering deed hiertoe een poging, maar die werd door het Grondwettelijk Hof vernietigd. Die voorstellen zijn vaak dus eerder symbolisch. En bovendien: als bijvoorbeeld werkloosheidsuitkeringen van nieuwkomers worden beperkt, zal een groot deel van hen nog altijd doorstromen naar OCMW’s en daar een leefloon verkrijgen. Grote budgettaire besparingen zul je er niet mee realiseren.’

Huisvesting

Om aanspraak te maken op sociale huisvesting moeten nieuwkomers voldoen aan dezelfde voorwaarden als Belgen. Zo is er een inkomensgrens en mogen ze geen eigendom hebben in binnen- of buitenland. ‘Aan erkende vluchtelingen worden nog een aantal bijkomende voorwaarden opgelegd’, zegt professor Bouckaert. ‘Na het eerste jaar huren zou men bijvoorbeeld een bepaald niveau Nederlands moeten behalen. Indien dat niet het geval is, kan er een boete volgen.’

Het idee dat erkende vluchtelingen voorrang zouden krijgen bij sociale huisvesting klopt volgens Bouckaert dus niet. ‘Er gaan inderdaad sociale woningen naar hen, maar ze moeten er evengoed op wachten, en dat is vaak een probleem. Tijdens de asielprocedure verblijven zij in opvang van Fedasil. En na hun erkenning verloopt het vinden van een woning vaak heel stroef. Het is zeker niet zo dat erkende vluchtelingen voorrang genieten op het vlak van sociale huisvesting.’