#MeToo: de zoveelste hype of een nieuwe seksuele revolutie?

Als seksuele hufterij van alle tijden is, waarom krijgen we dan uitgerekend nu deze lawine van pijnlijke onthullingen over ons heen? ‘Door de pil werd seksualiteit een stuk mannelijker.’

‘Ik heb ze allemaal ontmoet, ze dropen van valsheid en mislukking. Sommigen waren kwaadaardig en slinks maar ze belichaamden nu eenmaal de filmindustrie. Dus zat je bij hen en luisterde naar hun leugens. En je zag Hollywood met hun ogen, als een overbevolkt bordeel, een draaimolen met bedden in plaats van paarden.’ Zo stelde Marilyn Monroe het in haar boek My Story, dik een halve eeuw voor Hollywoodproducer Harvey Weinstein als seksueel roofdier van zijn voetstuk werd gelicht.

Ook in andere sectoren zijn aanranding en verkrachting schering en inslag. Sinds de Amerikaanse actrice Alyssa Milano op 15 oktober #MeToo lanceerde, kwamen miljoenen mensen met hun verhaal. Tal van beroemdheden besloten niet langer te zwijgen. Het ging van Björk, Sheryl Crow, Angelina Jolie, Lady Gaga en Gwyneth Paltrow over olympische kampioenen als McKayla Maroney en Tatjana Goetsoe tot politici als de Zweedse minister van Buitenlandse Zaken Margot Wallström en Europees commissaris Vera Jourova.

Hoe komt het dat zo veel mannen zich aan vrouwen vergrijpen? Volgens Maxim Hartman, de polemische Nederlandse programmamaker en auteur van De nationale vrouwenspotgids, (met 76 types vrouwen, waaronder het ‘zonnebankkanon’, de ’tweezitter’ en ‘de quinoakut’) heeft het ’te maken met hun dubbele besturingssysteem: vanuit het hoofd én via de penis. Die laatste is een asociale dictator die maar één ding wil. Daardoor wordt een man soms tijdelijk ontoerekeningsvatbaar. Hij is in die zin ook een slachtoffer. Ik wed dat tachtig tot negentig procent van de mannen die de grens overschrijden, daar achteraf spijt van heeft. De rest niet, die zijn echt gestoord.’

Hartman zegt dat hij hun gedrag niet goedpraat en zelf pleit hij uiteraard onschuldig. ‘Maar ik denk wel dat vrouwen niet beseffen hoezeer ze mannen prikkelen en wat dat teweegbrengt. Weet je bijvoorbeeld van waar de aantrekkingskracht van rode lippen, van lipstick dus, komt? Vraag het aan biologen als Midas Dekkers, bij apen is het een teken dat de schaamlippen goed doorbloed zijn, dat het wijfje klaar is om te worden gedekt. Dat is heel animaal, maar we vergeten dat wij ook dieren zijn, en dat cultuur maar een dun laagje vormt. Natuurlijk moet je jongens leren om empathisch te zijn, en horen meisjes te worden bijgebracht hoe ze zichzelf fysiek kunnen verdedigen, maar de natuur is almachtig. Daar kunnen we niet onderuit.’

Ook Renzo Verwer, auteur van Liefde voor beginners en De Liefdesmarkt neemt de verdediging van mannen op. ‘Je moet gewoon toegeven: nice guys don’t get laid. Naarmate je meer onderneemt, gebeurt er meer. Als ik in mijn 45-jarige leven had gewacht op het initiatief van vrouwen, dan was ik nog steeds maagd. De gelijkheid waar we overdag naar streven, werkt ’s avonds, op het seksuele veld, volstrekt niet. Daar verwachten vrouwen ander gedrag van mannen, maar de grens ligt natuurlijk bij het feit dat je een afwijzing accepteert en ermee ophoudt. Ik geef grif toe dat ik weleens heb geprobeerd een vrouw te zoenen en het deksel op mijn neus kreeg. Was dat voor haar ook al traumatisch, word ik daarmee het voorwerp van #MeToo? Laten we aanranding en verkrachting toch duidelijk van andere seksuele avances scheiden.’

Kantelmoment

Als er altijd lui hebben bestaan als DSK, Jimmy Savile, Mike Tyson of Harvey Weinstein, hoe komt het dan dat hun slachtoffers net nu zo massaal spreken? Volgens professor Henk de Smaele van Power in History, het Centrum voor Politieke Geschiedenis van de Universiteit Antwerpen, is het altijd moeilijk om het kantelmoment van een maatschappelijke ontwikkeling te verklaren. ‘Wel stel ik vast dat de seksuele rechten van vrouwen al geruime tijd een belangrijk debat vormen en zelfs een manier zijn om ‘de ander’ te isoleren en uit te sluiten. In de ontmoeting met de moslims en de migranten, hebben we vrouwenrechten uitgeroepen tot fundamentele pijler van ons westers maatschappelijk project, tot datgene wat ons verheft en van de rest onderscheidt. Alleen stellen we nu vast dat het met die hoog in het vaandel gedragen concepten in de praktijk veel minder goed gesteld is, denk in ons land maar aan een man als N-VA-politicus Pol Van Den Driessche. Dat zorgt voor een schokeffect.

‘Een ander element is de verkiezing van Donald Trump in de VS. Die heeft met zijn ‘grab them by the pussy’ veel boosheid gegenereerd en er ons op gewezen dat verworvenheden altijd kunnen worden teruggeschroefd. Zo ontstaat een momentum, mensen voelen zich genoeg gesterkt in hun woede en solidariteit om de strijd aan te binden en als een paar iconische figuren het voortouw neemt, volgt de rest.’

Ook technologie speelt daarin een doorslaggevende rol. Gita Deneckere, professor sociale geschiedenis aan de UGent, wijst op de kracht van sociale media. ‘Daarzonder zou je nooit zo’n massale respons krijgen. Tegelijk heeft het te maken met het feit dat vrouwen assertiever geworden zijn en dat de machtsverhoudingen zijn veranderd. Ook in traditionele mannenbastions zie je hoe langer hoe meer vrouwen.’ Dat heeft te maken met onderwijs en arbeidsparticipatie. Duurde het tot 1925 vooraleer België een eerste vrouwelijke hoogleraar aanstelde, een kleine eeuw later zijn er drie vrouwen met een diploma hoger onderwijs voor elke twee mannen. En in de voorbije drie decennia steeg het aantal werkende vrouwen van 40,3 procent in 1983 tot 69,2 procent in 2015, zij het dat daar moet worden bijgezegd dat velen een parttimejob hebben. (zie grafiek)

‘Die evolutie is ook het gevolg van het feminisme, ‘ vervolgt Deneckere. ‘Dat is sinds de strijd voor burgerlijke en politieke rechten aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw een belangrijke onderstroom van de maatschappij geworden. Ook de Tweede Feministische Golf van de jaren zestig en zeventig heeft wel degelijk vruchten afgeworpen voor de volgende generaties. Je kunt #MeToo in zeker opzicht vergelijken met Simone de Beauvoirs Manifeste des 343 uit 1971, een petitie met de namen van 343 vrouwen die ’toegaven’ dat ze een (verboden) abortus hadden ondergaan. Met de hulp van de media – de lijst verscheen in Le Nouvel Observateur – werd het thema uit de taboesfeer gehaald en zo is er vier jaar later een liberalisering van de wetgeving gekomen.’

Cisca Dresselhuys, gewezen hoofdredactrice van het Nederlandse feministische blad Opzij, heeft niet het gevoel dat #MeToo fundamenteel nieuw is. ‘Dat gaat met golven. Als ik hier in de vrouwenagenda van 1985 kijk, zie ik tal van organisaties tegen seksueel geweld. Het enige verschil is dat vrouwen destijds de straat op moesten om actie te voeren. Ik ben benieuwd hoelang deze nieuwe actie gaat duren en of ze tot concrete vooruitgang zal leiden. Het is typerend voor sociale media dat kwesties plots erg opvlammen maar ook gauw uitdoven.’

Dat #MeToo te verklaren zou zijn vanuit een grotere financiële onafhankelijkheid van vrouwen, daar is Dresselhuys niet van overtuigd. ‘Kijk naar die wereldberoemde actrices die de zwijnerijen van Weinstein publiek maakten. Die verdienden vroeger toch ook goed hun brood, en je zal me niet vertellen dat ze nergens elders een interessante filmrol konden krijgen. Ik geloof dat het eerder te maken heeft met het heroïsche voorbeeld dat de bal aan het rollen brengt. Als er één schaap over de dam is, volgen er meer.’

Avonddienst

‘Daarmee wil ik helemaal niet zeggen dat er de voorbije decennia geen winst is geboekt. Kijk, toen ik in 1962 als achttienjarige het eerste meisje op de redactie van de krant was, zou ik er nooit aan hebben gedacht om met verhalen van seksuele intimidatie voor het voetlicht te treden. Toch waren die er wel. Ik was politieverslaggeefster toen een lokale brigadier tijdens een avonddienst aanbood me naar huis te brengen. Opeens zette hij de auto aan de kant en begon me te zoenen. Ik heb de man van me afgeduwd, maar heb er verder geen woord aan vuilgemaakt. Waarom zou ik? Ik had nog nooit een vrouw horen zeggen dat ze dat soort dingen niet pikte. Ik was al blij dat ik dat geweldige baantje had en dat een nieuwe wereld voor me openging.’

De feministische revolutie veranderde Dresselhuys’ kijk op de dingen, ‘maar dergelijke ontwikkelingen zijn nooit lineair. Er was een tijd waarin ongeveer elk product met een halfblote vrouw werd aangeprezen. Zei je toen tegen die reclameboys dat je dat maar niks vond, dan noemden ze je ouderwets en had je zogenaamd geen humor. Het was een knipoog, zeiden ze. In de jaren daarna was bloot als lokker volstrekt out. Bediende je je van borsten om auto’s te slijten, dan was je niet mee met je tijd. Nu is het jammer genoeg weer andersom. En dat geldt op wel meer vlakken. Het feminisme zit nu niet meer in die bevrijde hoek waarin het zich eind jaren zeventig en in de jaren tachtig bevond. Er was toen veel bereikt door de felheid van de revolutie daarvoor. Dat effect is weggeëbd.’

Bovendien heeft het zwaartepunt van de strijd zich de voorbije jaren verplaatst. ‘Het zijn niet langer de feministen maar wel de holebi’s, transseksuelen en queers die het gender- en rechtendebat op de agenda zetten. Zij proberen de schotten weg te halen en boeken hier en daar een succesje. Zo hebben we nu steeds meer genderneutrale toiletten. De winkelketen Hema doet niet langer in blauwe en roze kledij voor jongens en meisjes, maar houdt het op spullen voor ‘kids’, in andere kleuren. Op de brieven van de gemeente Amsterdam zijn de aanspreekvormen ‘meneer’ en ‘mevrouw’ vervangen door ‘beste Amsterdammer’. En in de trein worden we nu aangesproken als ‘reizigers’ in plaats van als ‘dames en heren’. Doe ik daar schamper over? Nee, als dat enig onbehagen de wereld uit kan helpen, dan is dat een goede zaak.’

Onvolbrachte revolutie

Chia Longman, directeur van het Centre for Research on Culture and Gender van de UGent, ziet in de #MeToo een besef dat de Tweede Feministische Golf een onvolbrachte revolutie was. ‘Ondanks de vele campagnes tegen seksueel geweld, is de situatie onveranderd gebleven. Houdt dat in dat het erg traag gaat? Dat gevoel krijg je misschien, maar als je het over een langere periode bekijkt, constateer je dat de genderrevolutie, toch in bepaalde delen van de wereld, behoorlijk snel is gegaan.’ Het vrouwenstemrecht dateert pas van 1948 en het zou dan nog 17 jaar duren alvorens België met Marguerite De Riemaecker-Legot voor het eerst een vrouwelijke minister kreeg. Pas in 1974 kregen moeders evenveel zeggenschap over de opvoeding van de kinderen als vaders, en er verstreken nog twee jaar voor echtgenotes een eigen zichtrekening mochten openen zonder voorafgaandelijke toestemming van hun man. Abortus werd niet eerder dan in 1990 uit het strafrecht gehaald en de pariteit op de kieslijsten (evenveel mannen als vrouwen) kwam er pas in 2002.

‘De verandering is juist revolutionair, de genderrollen en de heteroseksuele norm staan heel erg onder druk. Maar dat betekent ook dat er een backlash is en dat we erg tegenstrijdige tendensen zien’, zegt Longman. ‘Ons land was het tweede ter wereld dat het homohuwelijk goedkeurde en onze vier jaar geleden opgerichte interuniversitaire masteropleiding gender en diversiteit is razend populair, maar tegelijk zien we dat de VS worden bestuurd door een man die geldt als hét symbool van hegemoniale masculiniteit. Overal stellen we groeiend nationalisme en conservatisme vast, denk maar aan Polen, waar vorig jaar nog pogingen werden ondernomen om het abortusrecht terug te schroeven.

‘Laatst hadden we bezoek van Andrea Peto, een Hongaarse professor genderstudies aan de door de overheid verguisde Central European University (CEU) in Boedapest. Jaren nadat ze een boekje had geschreven over seksualiteit en gender voor schoolkinderen kreeg ze doodsbedreigingen. Ze zou “een gevaar zijn voor de Hongaarse jeugd”.

‘De onderliggende kwestie bij #MeToo is die van de ongelijke seksuele rechten van vrouwen’, besluit Longman. ‘Het lijkt niet zo, maar het vrouwenlichaam staat nog steeds sterk onder controle. Het is nu minder direct en veel subtieler dan vroeger, de druk gaat niet meer uit van een instantie als de kerk of de staat. Maar daarom is hij niet verdwenen.’

Bevrijding van mannen

Maartje Laterveer, journaliste en auteur van Vrouwen & seks meent dat #MeToo volstrekt niets met seksuele bevrijding te maken heeft. ‘Het gaat immers helemaal niet om seks maar om macht. Bij verkrachting staat de behoefte centraal om te overmeesteren, terwijl het voor het slachtoffer draait om de pijn van de vernedering en het verlies van controle.’

Toch gelooft Laterveer wel dat er een seksuele revolutie aan de gang is. ‘Dat houdt verband met de nieuwe inzichten over de vrouwelijke seksualiteit. We zijn in de voorbije twee, drie decennia veel meer te weten gekomen over de overeenkomsten tussen mannen en vrouwen en haalden ook een aantal stereotypen onderuit. Dat mannen een hoger libido dan vrouwen zouden hebben, bijvoorbeeld.’

Volgens Laterveer was de Tweede Feministische Golf geen bevrijding van de vrouwen maar van de mannen en de mores: voortaan mocht je seks hebben met wie je wilde. ‘Op dat moment wordt de pil breed verkrijgbaar. Moest er vroeger worden uitgekeken om niet zwanger te worden – wat betekende dat knuffelen en sensualiteit centraal stonden – dan werd penetratie nu risicoloos en dus stuurden mannen daar sterk op aan. Voor hen is het natuurlijk een simpele weg naar klaarkomen, maar voor twee derde van de vrouwen geldt dat niet. Daardoor werd seksualiteit een stuk mannelijker, een tendens die zich in de jaren zeventig nog versterkte door de opkomst van de porno.

‘Een ander belangrijk element was het baanbrekende Human Sexual Response (1966) van de Amerikaanse seksuologen William Masters en Virginia Johnson, die voor het eerst vaststelden hoe een vrouwelijk orgasme biologisch in elkaar zit. Maar, en dat is precies de vooruitgang van de voorbije decennia, seksualiteit heeft ook een psychologische en een sociologische component. De onzekerheid over het eigen uiterlijk bepaalt het zelfbeeld en daarmee ook de mate waarin vrouwen zich kunnen overgeven aan seks. Als ze bang zijn dat hun partner hen onaantrekkelijk vindt, kunnen ze niet in hun lichaam zijn tijdens de seksuele beleving, terwijl dat juist fundamenteel is.

‘Anderzijds wordt meisjes onbewust nog steeds geleerd dat ze niet al te gretig moeten zijn, ze laten hun seksualiteit het best niet te sterk zien, terwijl voor jongens net het tegenovergestelde geldt, willen ze niet voor mietje doorgaan. Die dubbele standaard, een erfenis van de negentiende-eeuwse victoriaanse moraal, conditioneert mannen en vrouwen en zorgt voor schaamte en gêne.’

Laterveer ziet de kansen voor een seksuele bevrijding maar benadrukt dat die zich niet vanzelf zal voltrekken. ‘Bovenal moeten we leren praten over seksualiteit. We denken dat we er veel over weten en onze maatschappij en beeldcultuur zijn inderdaad oversekst, maar de gesprekken blijven doorgaans steken in prestaties en uiterlijk. Seks heeft niets te maken met hoe je goed kan pijpen of beffen, er bestaan geen trucjes voor.

‘Bovendien moeten moeders op een andere manier met hun dochters praten. Meisjes worden nog steeds met schaamte en angst opgevoed, in plaats van te worden aangemoedigd om hun seksuele plezier te verkennen. Ze krijgen vooral te horen dat ze moeten oppassen voor zwangerschap en het sletstigma – nog lang voordat ze ook maar iets hebben gedaan. Het meisje begint haar seksuele ontwikkeling met het schrikbeeld van enge mannen die hen de bosjes in kunnen sleuren en het scenario dat men haar als hoer gaat zien als ze met veel mannen naar bed gaat. Moeders horen hun dochters juist bij te brengen dat seksueel plezier onderdeel is van hun identiteit en dat hun lichaam ook echt van hen is. Alleen op die manier kunnen vrouwen en meisjes seksueel autonome wezens worden. Dat is de ware inzet van de seksuele bevrijding.’

Heldere grenzen

Waar moet #MeToo op uitlopen? Is er behoefte aan een vervolg, waarbij vrouwen die zich omhoog slapen ook worden geout, #FemalePrivilege bijvoorbeeld? Laterveer gelooft van niet. ‘Het fundamentele verschil is dat het in het tweede geval gaat om seks met wederzijdse toestemming. Welke strategieën mensen aanwenden om hun carrière vooruit te helpen, dat mogen ze zelf bepalen, zolang ze anderen nergens toe dwingen. Bovendien hebben mannen hun eigen strategieën: noem het the old boys’ network. Avond na avond samen drinken en het gelul van de baas aanhoren om je promotiekansen te verhogen, dat komt toch aardig in de buurt van zich naar boven slapen, niet?’

Volgens professor Deneckere is het vooral belangrijk om na #MeToo uit te komen bij aangescherpte deontologische codes, waarbij de grenzen voor iedereen helder zijn, en waarbij de meldpunten gerund worden door professionals. ‘Toen het concept van de ombudspersoon aan de universiteit werd ingevoerd, zag je inderdaad dat er klachten kwamen van studenten over seksuele intimidatie door professoren, wat ertoe leidde dat sommigen op non-actief werden geplaatst.’ Maar vaak wel met behoud van wedde. Bepaald opmerkelijk toch, dat een seksueel roofdier het royale professorenloon mag behouden, zelfs al zijn de feiten bewezen. ‘Klopt, en dat zou nu niet meer acceptabel zijn. Daarom hebben we gespecialiseerde meldpunten voor seksuele intimidatie en geweld nodig, niet een allround ombudspersoon die zich over allerhande klachten buigt. In dat opzicht vind ik het voorstel van minister van Cultuur Sven Gatz (Open VLD) om na te gaan of er behoefte is aan zo’n meldpunt een goed plan, maar het mag zich niet beperken tot de cultuursector. Dat bewijst #MeToo toch, niet?’