Mattias Desmet vs. de UGent: hoe is het zover gekomen?

Een vak aan de Universiteit Gent dat gedoceerd werd door professor Mattias Desmet, op basis van zijn boek De psychologie van totalitarisme, krijgt na een intern onderzoek van de universiteit een bredere invulling en een andere verantwoordelijke lesgever. Case closed? Toch niet: het zal Desmet alleen sterken in zijn overtuiging.

Mattias Desmet is een van de wetenschappers die tijdens de coronacrisis uitgroeiden tot iconen van de coronasceptische en antivaccinatiebeweging. Dat traject begon al in 2020, toen hij in enkele opiniestukken en interviews de coronacijfers in twijfel trok en daar psychoanalytische beschouwingen aan koppelde over hoe de ‘de angst voor het virus erger is dan het virus zelf’.

Het leverde Desmet dat jaar de Skeptische Put op, een prijs die de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale (SKEPP) jaarlijks uitreikt ‘aan een persoon of organisatie die zich uitzonderlijk onkritisch heeft opgesteld’. SKEPP verweet Desmet zijn ‘talloze en herhaalde uitspraken die ongefundeerd, misleidend of ronduit fout zijn’ en die mensen kunnen ‘aanzetten tot onvoorzichtig gedrag en de vaccinatietwijfel voeden’.

Later dat jaar werd Desmet in de opleiding psychologie aan de Universiteit Gent verantwoordelijk voor het vak cultuur- en maatschappijkritiek. Zijn boek De psychologie van totalitarisme werd het handboek. Hoe is het zover kunnen komen?

Spoor bijster

Cultuur- en maatschappijkritiek is een klein maar verplicht vak voor studenten uit het tweede bachelorjaar psychologie – 4 van in totaal 60 studiepunten. Tot zijn emeritaat in 2021 werd het gedoceerd door professor Paul Verhaeghe, ouderdomsdeken van de vakgroep psychoanalyse en raadplegingspsychologie, waartoe ook Desmet behoort. Verhaeghe nam in september 2022 afstand van zijn vroegere pupil in De Standaard. ‘Mattias Desmet is het spoor volledig bijster’, klonk het.

De inhoudelijke invulling van het vak veranderde toen Desmet verantwoordelijk lesgever werd, zo blijkt uit de historiek van de opleidingsfiches. De tekst van de fiche voor het academiejaar 2021-2022 – die overigens verschillende taal- en tikfouten bevat – werd goedgekeurd door de opleidingscommissie van de universiteit, net als het aangekondigde cursusmateriaal: een handboek van Desmet met de titel Wetenschap en maatschappij: Verhandelingen over de limieten van de verlichtingstraditie. Maar dat boek is nooit onder die titel verschenen. Met hetzelfde ISBN-nummer en bij dezelfde uitgeverij verscheen in januari 2022 wel De psychologie van totalitarisme, slechts enkele dagen voor het ingaan van het semester en de start van de lessen.

Wreedheden

Het boek van Desmet is gepubliceerd bij Pelckmans – geen academische uitgeverij. De Engelse vertaling, waarmee Desmet al een jaar lang in een curieuze mix van West-Vlaams en steenkolenengels het internationale podcastcircuit van antivaxers en complotdenkers aandoet, werd uitgegeven door Chelsea Green. Dat is een van oudsher linksig publicatiehuis dat zich vooral concentreert op biologische landbouw, tuinieren en ‘integratieve gezondheid’. Op de flaptekst prijken lovende recensies van enkele prominente corona-antivaxers zoals Robert Malone, Reiner Fuellmich en zelfs Robert Kennedy Jr., die met zijn organisatie Children’s Health Defense al van lang voor de coronacrisis dé grote roerganger is van de internationale antivaxbeweging.

De centrale these van Desmet is dat een deel van de bevolking in de greep zou zijn van een proces van ‘massavorming’, met het coronavirus als ‘object van angst’ waaraan de ‘vrij vlottende angst’ – die voordien al aanwezig was in de samenleving – zich heeft gehecht. Het enige wat volgens Desmet die massavorming en het daaruit voortvloeiende totalitarisme kan fnuiken, is dat een groep mensen, die niet ten prooi zijn gevallen aan deze ‘hypnose’, zich publiekelijk uitspreekt tegen het ‘heersende narratief’. Zelfs als ze er niet in slagen om anderen ‘wakker te maken’, is het feit dat ze zich laten horen er toch de oorzaak van dat de ‘massavorming’ blijvend verstoord wordt.

Met andere woorden: de enige dam tegen totalitarisme is een kleine groep ‘wakkere’, niet-gehypnotiseerde, moedige waarheidssprekers die tegen de stroom ingaat. Het hoeft niet te verbazen dat zo’n boodschap aanslaat bij ‘coronasceptici’: in plaats van verguisde wappies, verstrikt in een fabeltjesfuik, zijn ze volgens Desmet plots heldhaftige rebellen die met hun ‘waarheidsspreken’ eigenhandig de wreedheden van een totalitair systeem op afstand houden.

Wreedheden

Met zijn theorieën over massavorming en totalitarisme heeft Desmet zich consequent aan het wetenschappelijke proces van peer review onttrokken. Wetenschappelijke teksten worden normaal geanonimiseerd nagelezen door eveneens anonieme experten, om ze zo eerlijk mogelijk op hun merites te beoordelen. Ook voor boeken bestaat zo’n systeem. Voor De psychologie van totalitarisme is het niet gebruikt.

Desmet laat zich graag fêteren op Facebook en in talkshows en podcasts van sympathisanten, maar voor publieke tegensprekelijke debatten met critici zegt hij geregeld op het nippertje af. Dat geldt zowel voor een gepland debat met filosoof Maarten Boudry als voor een thematische bespreking van zijn werk door de Karl Jaspers Society of North America, een filosofische studiegroep.

Op deze manier maakte Desmet zich op twee manieren immuun voor kritiek. De anonimiteit van blind review is weggevallen, wat hem de mogelijkheid geeft om alle opmerkingen weg te zetten als ‘afgunst van collega’s’ – er zijn wereldwijd al tienduizenden exemplaren van het boek verkocht. Daarnaast vormt ook de inhoud van Desmets denken een selffulfilling prophecy: kritiek betekent gewoon dat opnieuw een dissonante stem wordt gefnuikt door de ‘gehypnotiseerden’.

Desmet zal dus niet plots zwijgen of zijn fouten erkennen. Volgens zijn redenering is het slechts het ‘vrijmoedige waarheidsspreken’ van hemzelf en anderen dat belet dat de ‘massavorming’ compleet wordt, het totalitarisme zijn greep versterkt, en er uiteindelijk wordt overgegaan tot ‘wreedheden’. De man houdt vol dat er geen fouten in zijn boek staan, en heeft een advocaat in de arm genomen om de beslissing van de universiteit aan te vechten.

Verbannen

Is het boek van Desmet ‘verbannen’ aan de Universiteit Gent? Nee, het staat gewoon op de schappen van de faculteitsbibliotheek psychologie. De opleidingscommissie staat zelfs nog altijd open voor het gebruik van het boek in de lessen, mits er feitelijke correcties worden uitgevoerd. Mag of moet De psychologie van totalitarisme het onderwerp zijn van academisch debat? Zeker. Meer nog: het is de beslissing van de Universiteit Gent die Desmet voor het eerst verplicht heeft om te reageren op academische kritieken van zijn collega’s.

Maar het was een erg slecht idee om zo’n academisch debat aan te vatten terwijl het handboek onder de neus wordt geschoven van bachelorstudenten psychologie, die letterlijk nog tieners zijn, en waarvan de auteur de professor is die hun examens quoteert.