‘Wokies zijn niet langer links’: filosofe Susan Neiman in gesprek met Maarten Boudry

Zijn wokers automatisch links, en tegenstanders automatisch rechts? Filosofe Susan Neiman vindt het een achterhaalde aanname, vertelt ze in gesprek met wetenschapsfilosoof Maarten Boudry.

‘Dit boek kon niet wachten, het was te dringend en noodzakelijk’, bezweert Susan Neiman me in haar hotel in Gent. De Amerikaans-Duitse filosofe is te gast voor de Dag van de Filosofie, mede op uitnodiging van de Leerstoel Etienne Vermeersch aan de UGent, om over haar nieuwe boek Links is niet woke te spreken. Neiman is vooral bekend van doorwrochte werken over het morele kwaad. Eigenlijk was ze bezig aan een nieuwe filosofische turf over heldhaftigheid, maar de opkomst van het woke-denken verontrustte haar zodanig dat ze eerst dit beknopte maar vlammende essay ertussen nam. ‘Mijn uitgever heeft me wat opgejaagd, het boek komt ook snel uit in andere talen.’ Ze schreef het niet voor de confraters, geeft Neiman toe. ‘Dat is een van de redenen waarom ik de verlichting omarm. Voltaire en Diderot schreven ook niet voor hun vakgenoten, maar voor het brede publiek.’ En precies die verlichting, met haar universalisme, geloof in vooruitgang en rechtvaardigheid, wordt vandaag ondermijnd door intellectuelen en activisten die zichzelf ten onrechte ‘links’ noemen.

Woke wordt gevoed door progressieve emoties, maar komt uit op zeer reactionaire ideeën.

Na een korte opwarmer in haar hotel maken we een wandeling langs de Gentse binnenwateren richting Bijloke, waar ze haar lezing zal geven. Al kuierend filosoferen, dat is hoe de vader van de westerse wijsbegeerte Aristoteles – een dead white male volgens kwatongen – het ooit bedoeld had. Het is de eerste stralende lentedag na een druilerig voorjaar, maar Neiman maakt zich grote zorgen.

Van linkse mensen hoor je vaak dat het gevaar van woke een hersenschim is van rechts. Waarom vond u het nodig om de woke-ideologie vanuit expliciet linkse hoek aan te vallen?

Susan Neiman: De afgelopen twee jaar sprak ik met vrienden uit verschillende landen die – zij het stilletjes en alleen onder elkaar – incidenten ter sprake brachten van woke uitwassen of van mensen die werden gecanceld om iets belachelijks. Ze verzuchtten dan op sombere toon: ‘Blijkbaar ben ik niet langer links.’ Maar op een gegeven moment dacht ik: nee, het zijn de wokies die niet langer links zijn. Ik wil die tweedeling tussen zogenaamd ‘woke links’ en ‘rechts’ doorbreken en bepaalde waarden opnieuw voor links opeisen, zoals universalisme en geloof in vooruitgang. In een notendop: het woke denken wordt gevoed door progressieve emoties, zoals sympathie voor de underdog en verontwaardiging over onderdrukking, maar het komt uit op zeer reactionaire ideeën.

Wie kritiek heeft op woke wordt wel snel in het rechtse kamp geplaatst.

Neiman: Ik snap dat, ik was ook bezorgd om in het kamp van Donald Trump of Ron DeSantis (gouverneur van Florida, nvdr.) terecht te komen. Vrienden zeiden me: ‘Susan, ik ben het eens met jou, maar verander alsjeblieft die titel. Ga niet mee met dat modieuze gedoe over woke.’ Wel, ik heb erover nagedacht, maar ik kon geen betere titel verzinnen. We weten allemaal waar het over gaat. Maar ik wilde wel vanaf de allereerste pagina duidelijk maken dat hier een linkse stem spreekt.

De mensen die beweren dat woke maar een hersenspinsel is, moeten echt onder een steen hebben geleefd. Dit is uitgegroeid tot een internationaal probleem. Het begon op Amerikaanse campussen, maar het leeft net zo goed in Berlijn, waar ik woon. In mijn boek wil ik geen waslijst van voorbeelden geven, omdat ik liever de filosofische wortels wil uitspitten, maar laat me één casus noemen: de ophef over de Nederlandse vertaling van het gedicht van Amanda Gorman (The Hill We Climb, dat ze voorlas bij de inauguratie van de Amerikaanse president Joe Biden, nvdr). Dat illustreert perfect waarom de hele ideologie van ‘culturele toe-eigening’ zo buitengewoon problematisch is. Gorman kiest een vertaler omdat die dingen schreef die ze goed vindt. Iemand die haar woorden kan overbrengen. Maar dan schrijft een of andere modeblogger dat alleen een gekleurde vrouw het werk van de zwarte Gorman goed kan vertalen. Dus de oorspronkelijke vertaler, die blank was maar ook non-binair, trok zich terug en ze zochten een zwarte vertaler. Daarna ging het als een vuurtje door heel Europa. De Spaanse vertaling werd overgedaan door een persoon van kleur, de Duitsers hadden een heel Duitse oplossing, met een vertaalcommissie van drie mensen.

Het hele idee dat je alleen over een onderwerp kunt schrijven als je de juiste etnische en genderidentiteit hebt, ondermijnt de kracht van cultuur zelf. Ik heb een gekleurde vriend die een hele reeks lezingen gaf onder de noemer ‘Cultuur is toe-eigening’.

Want alles is ontleend en niets is helemaal origineel.

Neiman: Precies. Het bizarre aan het huidige identiteitsdenken is dat het ons herleidt tot de twee aspecten waarover we het minst controle hebben: ras en seksualiteit. In plaats van de ideeën die je ontwikkelt, de oordelen die je velt, de ambachten die je je eigen maakt, de vaardigheid die je leert, word je gereduceerd tot enkel die twee dimensies, die zich ook het best lenen tot slachtofferschap.

Laten we het even over de verlichting hebben. Die zou volgens woke activisten de bron zijn van eurocentrisme, kolonialisme en racisme.

Neiman: Toen ik die opvattingen twintig jaar geleden voor het eerst hoorde, dacht ik dat ze gewoon te dwaas waren om serieus te nemen. Maar vandaag kun je op de Wikipediapagina van Immanuel Kant lezen dat hij een racist en kolonialist was. Hoor eens, de verlichting heeft de kritiek op eurocentrisme juist uitgevonden. Sla gewoon eens een boek open als Voltaires zeer leesbare en satirische roman Candide. De verlichtingsdenkers veroordeelden absoluut het kolonialisme en racisme. Als wokers zeggen dat we aandacht moeten hebben voor hoe de rest van de wereld naar Europa kijkt, dan ís dat de verlichting. Dat Kant en Voltaire niet zo ver gingen als wij vandaag, daar moeten we juist blij om zijn want het bewijst dat vooruitgang mogelijk is.

Wat ze absoluut níét begrepen, was seksisme. Waarom kenden die mannen, die schreven over universele mensenrechten over de hele wereld, niet dezelfde rechten toe aan de vrouwen die naast hen woonden? Klopt, maar bedenk dat vrouwen in de achttiende eeuw werden beknot door het moederschap op een manier die we ons nauwelijks nog kunnen voorstellen. Elke vrouw moest gemiddeld vijf kinderen op de wereld zetten om de populatie in stand te houden, vanwege de enorme sterftecijfers voor zowel kinderen als moeders. Ik wil de verlichtingsdenkers niet helemaal vrijpleiten, maar Voltaires geliefde Madame du Châtelet vertaalde Isaac Newton en schreef boeken over astronomie, en hij respecteerde haar echt als een denker. Maar: ze stierf in het kraambed.

De stemmen die aandringen op maximaal slachtofferschap gelden altijd als de “authentieke” stemmen.

Sommigen hebben betoogd dat woke denken eigenlijk een toepassing is van marxistische denkschema’s buiten de economische sfeer: op seksualiteit, gender en etniciteit. Je verdeelt de samenleving in twee afgebakende groepen, de onderdrukkers en de slachtoffers, die lijnrecht tegenover elkaar staan. Beide groepen hebben hun eigen collectieve bewustzijn, en als je daarvan afwijkt lijd je aan ‘vals bewustzijn’. Vandaag spreekt men dan over ‘rassenverraders’ of ‘Uncle Toms’.

Neiman: Wel, ik ben socialist, maar geen marxist. Marx herleidde alles tot economische klasse, toch in zijn latere geschriften. In de 19e eeuw viel daar iets voor te zeggen, maar het is een belachelijke manier om mensen in de 21e eeuw onder te verdelen. Mensen doen niet alleen dingen op basis van hun klassenbelang, op z’n zachtst gezegd.

Maar dat soort denken over ‘groepsbewustzijn’ is inderdaad erg in zwang. Een vriend van mij, een vooraanstaand historicus die heel herkenbaar Indiaas is, probeert de fascistische wortels van het postkolonialisme bloot te leggen, en daardoor is hij door veel instellingen op de zwarte lijst gezet. Het is echt een probleem. Als je een bepaalde groep wilt vertegenwoordigen, gelden de stemmen die aandringen op maximaal slachtofferschap als de ‘authentieke’ stemmen. Ik ben zelf joods, maar ik ben door een aantal Duitse kranten antisemitisch genoemd en door sommige conservatieve joden een ‘rassenverrader’, omdat ik het eigenaardige idee heb dat Palestijnen dezelfde rechten verdienen als Israëli’s, en omdat ik mijn joodse identiteit niet wil herleiden tot enkel slachtofferschap.

Natuurlijk, wokers kiezen vandaag de kant van de Palestijnen, omdat zij het grootste slachtofferschap kunnen claimen. Maar ik steun mensenrechten voor Palestijnen omdat ik in universalisme geloof, niet omdat ik automatisch de kant van bruine mensen kies.

In zijn boek Over woke stelt Bart De Wever, Vlaams-nationalist en burgemeester van Antwerpen, dat woke en alt-right elkaar voeden: it takes two to tango. Bent u het eens met die analyse?

Neiman: Daar zit iets in. Ik ken linkse mensen die zo’n afkeer van woke ideeën kregen dat ze naar rechts overstapten. Maar wat vaker voorkomt, is dat mensen die eigenlijk aan de linkerzijde thuishoren elk politiek engagement opgeven, omdat ze het gevoel krijgen dat links gekaapt is door woke. Ik eindig het boek door mensen eraan te herinneren hoe de fascisten in 1933 aan de macht kwamen: linkse partijen hadden een volksfront moeten vormen, dan was de wereld gespaard gebleven van veel onheil. Maar links vernietigt zichzelf altijd, waardoor we het echte gevaar missen. Donald Trump zou écht opnieuw president kunnen worden. Marine Le Pen zou Emmanuel Macron kunnen verslaan als er vandaag verkiezingen waren in Frankrijk. De president van het grootste land ter wereld is een fascist, vertellen mijn Indiase vrienden. De gevaren van onze tijd zijn zeer reëel, en we moeten onze eigen gelederen versterken.