In de VS zien sociologen en politieke waarnemers voortekenen dat de wokebeweging over haar piek heen is. En bij ons?
‘Papa, wat deed jij in de wokeoorlog?’ Zo luidt de openingsvraag in een recente podcast van de gerenommeerde Amerikaanse krant The New York Times. Die heeft als titel The Woke Burnout Is Real. Alsof woke – een begrip dat verwijst naar ‘wakker’ of alert zijn voor racisme, structurele ongelijkheid en allerlei vormen van sociale onderdrukking – al bijna tot het verleden behoort.
Ruim tien jaar ondertussen woeden in Amerika gepolariseerde debatten over ras, identiteit, seksualiteit, gender, taalgebruik en schoolcurricula. Veel mensen, met name progressieve Amerikaanse intellectuelen, vinden die zogenaamde cultuuroorlog stilaan doodvermoeiend. Ook in de Amerikaanse politiek, zeker in het Democratische kamp, lijken politieke strategen te denken dat met woke thema’s geen kiezers meer te winnen vallen. De Democraten zijn onder president Joe Biden naar het centrum opgeschoven, weg van de linkse identiteitspolitiek. Het doet sommigen besluiten dat de hoogdagen van ‘The Great Awokening’ achter ons liggen.
Ook de zwarte Amerikaanse socioloog Musa al-Gharbi (Columbia University) concludeert in zijn recente studie The ‘Great Awokening’ Is Winding Down dat we op een keerpunt zijn aanbeland. Als het gaat over culturele thema’s en identiteitsissues zijn hoogopgeleide progressieven na 2011 heel snel opgeschoven richting ‘uiterst linkse’ standpunten, stelt Al-Gharbi. Nu ziet hij hoe die progressieven hun houding opnieuw milderen. Als voorbeeld geeft hij de eis dat de Amerikaanse federale regering cash herstelbetalingen moet uitkeren aan afstammelingen van de slavernij. Daarvoor neemt de steun duidelijk af.
Al-Gharbi citeert ook data van de website FIRE, die het aantal cancelincidenten op Amerikaanse universiteiten bijhoudt. Sinds de piek in 2020 worden duidelijk minder professoren, docenten en onderzoekers uitgesloten omdat ze iets ‘verkeerds’ gedaan of gezegd hebben. Al kan de verklaring natuurlijk ook zijn dat mensen zich hebben aangepast aan nieuwe campusregels of gewoon op hun tellen passen.
In de VS is de polarisering vele malen groter dan bij ons.
Filosoof Maarten Boudry
Verder laat de databank van Al-Gharbi zien dat verwijzingen in The New York Times naar ‘typisch woke woorden’ als ‘seksisme’, ‘racisme’ of ‘multiculturalisme’ sterk zijn gedaald sinds de presidentsverkiezingen van 2020. ‘En als journalisten het nog over zulke issues hebben, is dat met veel meer nuance en aandacht voor de complexiteit ervan dan de jaren daarvoor’, schrijft de onderzoeker.
Natuurlijk, de cultuuroorlog woedt op heel wat plaatsen nog volop. Zeker in staten met een Republikeinse meerderheid is de strijd soms erg verhit, met radicaal-rechtse en conservatieve cultuurstrijders zoals de Republikeinse gouverneur van Florida, Ron DeSantis, in de frontlinie. De antiwokewetten van DeSantis leidden tot het bannen van allerlei boeken uit schoolbibliotheken. Spreken in de klas over seksuele oriëntatie, genderidentiteit of institutioneel racisme is voortaan taboe. En volgens de Stop Woke Act mogen docenten hun leerlingen geen ongemakkelijk gevoel geven over historische gebeurtenissen. Een verbod dat volgens tegenstanders alleen kan worden uitgelegd als een poging om thema’s als rassenongelijkheid en burgerrechten uit het onderwijs te weren.
Neonazi’s
In ons land is het misschien veelzeggend dat de wokekritische filosoof Maarten Boudry vorige week op X liet weten niet te willen reageren op de stennis rondom Queen Nikkolah (zie de Arbiter op p.44). Die vrouwelijke zwarte Sinterklaas, een creatie van kunstenares Laura Nsengiyumva, houdt in Vlaamse steden een alternatief sinterklaasfeestje. Sommige N-VA’ers en zeker Vlaams Belang-politici waren in alle staten vanwege die vermeende ‘woker dan woke’-aanval op ‘onze tradities’.
Boudry wil er zich niet meer over opwinden. ‘Het wokeakkefietje van de dag, zeg maar, dat volgende week alweer is vergeten, want dan gaat het natuurlijk weer over de kerstmarkt. Met altijd dezelfde afmattende, honderd procent voorspelbare argumenten heen en weer, daar wil ik voortaan toch liever van wegblijven.’
Over bredere sociologische ontwikkelingen wil hij wel graag meedenken. Boudry is net terug uit de VS, waar de polarisering ‘vele malen groter’ is dan bij ons. ‘Je ziet er neonazi’s op straat tegen woke protesteren, of campusdagen waarop blanke mensen niet welkom zijn. Dat kun je je bij ons niet voorstellen.’
Boudry heeft de studie van Musa al-Gharbi ook bekeken. ‘Zijn data suggereren inderdaad dat er in de VS sinds een jaar of twee een kentering gaande is. Dat sluit aan bij mijn persoonlijke ervaring. De harde kern van wokers is nog altijd heel actief en even radicaal. Maar wat is veranderd, is dat uitgesproken linkse mensen die met de beste bedoelingen probeerden mee te gaan in begrippen als structureel racisme, nu beginnen in te zien: hoe goed we ook reflecteren op ons wit privilege en aan dekolonisering proberen te doen, het zal nooit goed genoeg zijn.’
Er is op links nu ook meer oog voor de uitwassen van het wokisme, vindt Boudry. ‘Kijk ook naar de dingen die worden uitgekraamd over de oorlog tussen Israël en Gaza vanuit de simplistische, binaire opdeling van de wereld in onderdrukkers en onderdrukten. Op sommige Amerikaanse campussen werd het geweld van Hamas zelfs verheerlijkt. Dat is ook voor veel medestanders van woke een brug te ver.’
Laten we hopen dat we straks opnieuw redelijke gesprekken kunnen hebben over concrete issues.
Walter Weyns, socioloog (UAntwerpen)
Nog een teken aan de wand is de dalende belangstelling bij grote bedrijven voor diversiteitsprogramma’s. Volgens The Wall Street Journal waren er in 2022 in de VS 75 procent minder vacatures voor diversityofficers. Bovendien hebben bedrijven stevig bezuinigd op de financiële beloftes die ze in de hoogtijdagen van woke hadden gedaan aan politieke activisten en social warriors allerhande.
Dat ondervond ook Ibram X. Kendi, invloedrijk historicus, bestsellerauteur en Black Lives Matter-boegbeeld in de Trump-jaren. De verfilming van zijn boek Stamped from the Beginning, over de geschiedenis van racistische denkbeelden in Amerika, is momenteel te zien op Netflix. Na het overlijden van George Floyd, de ongewapende Afro-Amerikaanse man die in 2020 werd vermoord door een witte politieagent, richtte Kendi aan Boston University het Center for Antiracist Research op. Daarvoor kreeg hij onder meer een riante donatie van Twitteroprichter en filantroop Jack Dorsey. Maar onlangs moest Kendi de helft van zijn personeel ontslaan. Door de teruggelopen aandacht voor institutioneel racisme komt er ook veel minder geld van privédonateurs binnen.
Dat alles bevestigt het gevoel, zeker bij progressieven, dat de wokerevolutie zo’n beetje op haar einde loopt. Veel activisten en hun fellowtravellers zitten stilaan met een kater. Wat is er uiteindelijk bereikt? Het politiegeweld in de VS is de voorbije jaren alvast niet gedaald.
Scheldwoord
Televisiemaakster Sarah Vandeursen, wier docureeks Sarah in Wokeland sinds deze week op VRT Canvas loopt, vertelde in Knack Focus versteld te staan van de ‘kwaadheid’ die het begrip woke bij veel mensen oproept. Want hoewel woke als begrip positieve roots heeft, is het in het gewone taalgebruik haast een scheldwoord geworden. In de volksmond staat woke gelijk met constant op eieren moeten lopen, met uitkijken met wat je zegt – zeg niet vrouwen maar personen met een vagina – met prekerig gemoraliseer over identiteitskwesties en met geëscaleerde cancelcultuur.
‘Het probleem is dat discussies tussen voor- en tegenstanders van woke niet meer over inhoud maar alleen nog over emoties gaan’, zegt Walter Weyns, socioloog en hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen. Hij is auteur van het boek Wie Wat Woke?, waarin hij inzoomt op de theoretische grondslagen van de wokebeweging. ‘Een definitie geven van woke is op zich al heel lastig’, zegt hij. ‘Woke is geen afgeronde ideologie, maar een losse beweging van zwarte activisten, radicale antiracisten, lgbtq’ers, klimaatactivisten, feministen…. Met de witte cisgender man als gemeenschappelijke vijand, die de grote wokecoalitie bijeenhoudt.’
N-VA-voorzitter Bart De Wever hekelt in zijn pamflet Over woke de ‘zelfvernietigingsoorlog’ van woke tegen de westerse samenleving, gevoerd door ‘een postmoderne elite’ die het geloof in de verlichtingsidealen en universele waarden zou hebben opgegeven. Maar in het eerste, toch best lange campagnefilmpje van de N-VA, kwam het thema woke niet aan bod. Treedt ook hier een zekere vermoeidheid op? ‘Waarschijnlijk heeft het te maken met het inzicht dat je met de jacht op woke-sceptische kiezers uiteindelijk de rode loper uitrolt voor het Vlaams Belang, dat op die thema’s veel extremer en duidelijker uit de hoek kan komen dan de N-VA’, zegt Weyns.
De socioloog hoopt dat de cultuuroorlog in de VS, en ook het ‘homeopathisch verdunde’ aftreksel ervan in Europa, over zijn hoogtepunt heen is. ‘Maar helemaal gerust ben ik er niet op. Woke en antiwoke zijn zulke brede termen dat er altijd wel stof is voor een nieuw conflict. Al moet ik zeggen dat vandaag vooral het antiwokekamp het vuur lijkt op te poken. Maar laten we hopen dat we straks, als de wapens rusten, in plaats van een cultuuroorlog opnieuw redelijke gesprekken kunnen hebben over concrete en specifieke issues. Bijvoorbeeld over minderjarige transgenderpersonen en hun behandeling. Dat onderwerp ligt terecht gevoelig en is niet gebaat bij de huidige ideologisering van het debat.’
Leiband
De simpele verklaring voor een mogelijk begin van het einde van woke is: antiwoke heeft gewonnen. Sommige antiwokers kloppen zich in die zin op de borst. De Amerikaanse filosoof Peter Boghossian, die werd weggepest uit Portland State University, ontpopte zich de laatste jaren tot antiwokestrijder. Hij omschrijf zichzelf als ‘liberal’ – ‘ik heb niet op Trump gestemd’, zegt hij aan de telefoon vanuit de luchthaven van Oregon – en een aanhanger van de socratische methode. Hij schrijft boeken over hoe je ‘onmogelijke gesprekken’ kunt leren voeren met mensen wier meningen diametraal van die van jezelf afwijken.
De piek is voorbij omdat de wokecultuur heeft gewonnen.
Filosoof Hanno Sauer (Universiteit Utrecht)
Even werd Boghossian wereldnieuws toen hij in 2018 betrokken was bij de Grievance Studies Affair en meeschreef aan een twintigtal wetenschappelijke nepartikelen, met compleet verzonnen data, over uiteenlopende, wokeachtige onderzoeksvragen. Er was onder andere een populair artikel over hoe het seksisme van mannelijke baasjes overslaat op hun (mannelijke) honden. De conclusie luidde dat om baas en hond van seksisme te genezen, mannelijke baasjes zelf aan de leiband moeten. Zeven van die artikelen raakten gepubliceerd in peer reviewed wetenschappelijke tijdschriften. Daarmee wilde Boghossian laten zien dat er iets misloopt in een aantal menswetenschappen, waar de zorg om sociale rechtvaardigheid het zou winnen van waarheidsvinding. Maar collega-onderzoekers namen het Boghossian kwalijk dat hij hen te kijk had gezet en spraken van een gecoördineerde rechtse aanval.
Boghossian gelooft dat antiwoke wel degelijk aan de winnende hand is. ‘In de brede bevolking verspreidt het wokisme zich niet langer. Mensen hebben het gehad met de linkse moralisten en met funeste ideeën als ‘Defund the police’ (‘Geen geld meer naar de politie’, nvdr), het toelaten van transvrouwen in vrouwensport en het ondergraven van de meritocratie.’
Maar inmiddels, vervolgt Boghossian, is woke op vele plaatsen, in scholen en universiteiten, in de cultuurwereld, in overheden en instituties, wel een bureaucratische realiteit geworden, met diversiteitscharters, opgelegde regels over inclusieve communicatie, beleidsnota’s allerhande. In die zin heeft woke er een best succesvolle mars door de instellingen op zitten.
Hippies
‘Is woke over zijn hoogtepunt heen? Die vraag hoor ik sinds ongeveer een jaar rondzoemen’, zegt de Duitse filosoof Hanno Sauer via WhatsApp. Sauer doceert ethiek aan de Universiteit Utrecht. In zijn laatste boek Moraal, goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie, analyseert Sauer ook de rol van een elitaire, maar erg invloedrijke sociale beweging als woke op onze morele waarden.
‘Als de piek van woke voorbij is – en dus ook van antiwoke, want die twee gaan in deze intellectuele wapenwedloop hand in hand – dan is dat in grote mate juist omdat de wokecultuur heeft gewonnen’, zegt Sauer. ‘Er zitten heel wat bizarre, buitensporige en gewoon knettergekke elementen in wokisme en identiteitspolitiek. Maar er zitten ook heel wat goede ideeën in. En wat je vaak ziet met sociale bewegingen, is dat ze eindigen omdat veel van hun ideeën genormaliseerd raken.’
Sauer maakt een vergelijking met de hippiecultuur in de jaren 1960. ‘Ligt die sociale beweging achter ons? Zeker, maar veel van hun ideeën over seksuele bevrijding en individuele expressie zijn vandaag breed geaccepteerd. De meesten van ons willen niet terug naar de seksuele moraal van de jaren 1950. Maar de ultramarxistische slogans van de radicaalste hippies zijn samen met de beweging in de jaren 1970 min of meer uitgedoofd.’
Goede ideeën van de wokebeweging zijn volgens Sauer grotere aandacht voor inclusief voor mentaal welzijn, voor seksueel grensoverschrijdend gedrag, voor de verschillen op het vlak van gender en seksualiteit enzovoort. ‘En dan heb je een hoop andere ideeën en voorstellen, die extremer worden naarmate de beweging succes heeft, maar die tegelijk ook haar ondergang bewerkstelligen omdat gematigde medestanders afhaken. Het idee bijvoorbeeld dat wit zijn per definitie slecht is, dat soort onzin.’
Meer humor
Of woke de positie van zwarte mensen, vrouwen en andere minderheidsgroepen in de VS heeft verbeterd, is lastig te zeggen, vindt Sauer. Op sommige manieren wel, op andere helemaal niet. ‘Sociale bewegingen zijn van nature heel ijverig en puristisch, maar niet altijd strategisch sterk’, betoogt hij. ‘Neem die discussie over de voornaamwoorden. Op zich is dat best triviaal, maar mensen ergeren zich daar ontzettend aan. Dat geeft dan weer munitie aan politieke tegenstanders. Die zeggen: stem voor ons, wij zullen je beschermen tegen die getikte mensen met hun genderneutrale voornaamwoorden. En dan eindig je – onbedoeld – met de afschaffing van het recht op abortus.’
Het valt niet uit te sluiten dat de cultuuroorlog straks weer oplaait, als Donald Trump opnieuw tot president zou worden verkozen. Maar het hoeft niet per se meer van hetzelfde te zijn, denkt Sauer. Rond moeilijk op te lossen problemen zoals racisme zullen altijd nieuwe sociale bewegingen ontstaan. ‘De vraag is wel of de kinderen van de huidige social justice warriors daarvan de voortrekkers zullen zijn. Meestal zet de volgende generatie zich af tegen de morele idealen van haar ouders. In de jaren 1980 zag je ook een gedesillusioneerde, apolitieke generatie, die gewoon de teugels wilde laten vieren en met rust gelaten wilde worden.’
De data van socioloog Musa al-Gharbi sluiten daarbij aan. Hij ziet onder jongvolwassenen opnieuw meer honger naar humor en subversie, een groeiend gevoel van nihilisme, en een afkeer van het constante moraliserende beoordelen van elkaars doen en laten.
