‘Wie laten we schouderophalend sterven omdat ‘het spel nu eenmaal zo werkt’?’

Iedereen die ooit een schaakspel heeft gespeeld kent de afweging: geef je een pion op om een paard of toren veilig te stellen? Lang hoef je daar niet over na te denken. Natuurlijk, de pionnen zijn er om te sterven, zo is het spel ontworpen. Het verlies van pionnen is ingecalculeerd.

Neem die logica en pas ze toe op de mens, en je krijgt wat de Kameroense filosoof Achille Mbembe ‘necropolitiek’ noemt: het systematische gedogen dat sommige mensen niet meer zijn dan pionnen. Maar mensen zijn geen pionnen of paarden of torens, toch?

Israëlische soldaten sturen Palestijnse mannen gehandboeid op verkenning in tunnels en gebouwen om boobytraps te ontmijnen. Sinds 7 oktober 2023 zijn er intussen meer dan 40.000 Palestijnse doden gevallen. Elke 10 minuten sterft in Gaza een kind, schatten de VN. De bommen en vernielingen treffen stelselmatig centra voor medische gezondheid, waardoor de dood ook constant dreigt voor hen die niet door bommen, drones of snipers gedood worden. In Gaza verspreidt het poliovirus zich door de vervuilde waterstromen en het gebrekkige sanitair. De uithongering van miljoenen Gazanen zou ‘rechtvaardig en moreel goed’ zijn, zegt de Israëlische minister Bezalel Smotrich.

Israël controleert al jarenlang hoeveel en welk voedsel via de landroutes de Gazastrook binnenkomt. Op de Westelijke Jordaanoever krijgen Palestijnen soms te laat medische zorg omdat ze maar binnen bepaalde tijdslots de checkpoints voorbij kunnen. Necropolitiek gaat zowel om de snelle als om de trage dood. Het gaat om het langzaam voeden van het idee dat dit nu eenmaal is hoe het spel gespeeld wordt.

Achille Mbembe noemde Gaza en de Westelijke Jordaanoever in 2003 al ‘dodenwerelden’, plekken waar grote groepen mensen leven in omstandigheden die van hen ‘levende doden’ maken. De Palestijnse journalist Rami Abu Jamus verwoordt het als volgt: ‘We zijn op een punt gekomen waar de dood en het leven vermengd raken. Wij hangen tussen leven en dood. We zijn dood, maar we leven nog. We leven, maar zijn altijd al dood.’

Wie oog krijgt voor dodenwerelden, ziet ze plots overal. Volgens de Verenigde Naties lijdt bijna een op de drie mensen in Sudan onder acute voedselonzekerheid. Dat zijn 18 miljoen mensen. In Tsjaad zitten honderdduizenden vluchtelingen zonder basisvoorzieningen. De tien landen waar de meeste klimaatdoden vallen, liggen allemaal op of rond de evenaar.

Maar ook dichterbij woedt de necropolitiek. Als persoon van kleur heb je in België en Nederland meer kans om in armoede terecht te komen en vroegtijdig te overlijden. Tijdens de pandemie vonden we de levens van mensen uit kwetsbare groepen collateral damage voor het hogere goed. En door de lens scherp te stellen op vrouwen en kinderen verliezen we soms mannelijke slachtoffers van geweld uit het oog, alsof hun levens er minder toe doen.

Als we willen weten wie in een samenleving aan het kortste eind trekt, moeten we kijken naar wie er systematisch voortijdig sterft. Wie geven we schouderophalend af omdat ‘het spel nu eenmaal zo werkt’? Wie voortdurend de dood in de ogen moet kijken, komt tot een bloedstollend inzicht over de aard van de samenleving. Maar dat is het lugubere aan necropolitiek, want wie luistert er naar levende doden?

Martha Claeys is filosofe. Tweewekelijks zoekt ze naar het buizensysteem achter onze denkbeelden.