‘Wie dronken in zijn auto stapt, werpt een muntje op’

 In 2022 reed een dronken bestuurder de 16-jarige Francis Aerts dood. Hij kreeg in eerste instantie 9 jaar celstraf, een levenslang rijverbod en een geldboete. Vorige week werd zijn celstraf in beroep ge­halveerd. In 2024 reed mediagezicht Tom Waes dronken tegen een botsabsorbeerder aan de Antwerpse Kennedytunnel. Waes was zwaargewond, maar doodde niemand. 

Het lijkt evident dat de eerste bestuurder meer blaam treft dan Tom Waes. Waes dreef niemand de dood in. Ons strafrecht volgt die logica ook. De straf voor Waes is nog niet bekend, maar een celstraf is uit­gesloten. Die krijg je niet voor een knal ­tegen een botsabsorbeerder. 

En toch is dat vreemd. Intuïtief ver­binden we morele verantwoordelijkheid aan vrijwilligheid: je bent moreel laakbaar omdat je uit vrije wil dronken in een auto stapt. Beide bestuurders kropen met te veel alcohol in het bloed achter het stuur. Als je kijkt naar die handelingen waar ze zelf controle over hadden, en waar ze dus moreel verantwoordelijk voor zijn, dan ­deden ze precies hetzelfde. En toch zijn de uitkomsten van hun handelen anders, omdat er iets gebeurde waar ze zelf geen controle over hadden. 

Tom Waes heeft moreel geluk, zou de filosoof Bernard Williams zeggen. Dat klinkt als een oxymoron. Zijn moraal en toeval dan geen tegenstellingen? Je kunt toch niet toevallig goed zijn, of per ongeluk slecht? Een moordenaar wordt toch niet plots goed als blijkt dat zijn slachtoffer buiten zijn weten om een grote terreuraanslag voor­bereidde, die de dader dus per toeval heeft verhinderd?

Als je alleen moreel verantwoordelijk bent voor datgene wat je vrijwillig en intentioneel doet, dan zou het gedrag van beide bestuurders even laakbaar zijn. Maar die conclusie wringt. Tom Waes moet toch niet even zwaar gestraft worden als iemand die ­daad­werkelijk een jongen heeft dood­gereden? 

Williams vindt dat ook een te verregaande conclusie. We moeten er rekening mee houden, zegt hij, dat naast verantwoordelijkheid ook geluk een rol speelt in de ­moraal. En geluk gaat nog verder. Stel, bijvoorbeeld, dat je dronken bent en naar huis wilt rijden, maar je autosleutels niet vindt. Je intentie was moreel laakbaar, maar je kon ze per toeval niet uitvoeren, je reed niemand aan, je moet niet in de cel. Ook dat is moreel geluk. 

Als je dronken in de wagen stapt, is er een kans dat je iemand aanrijdt. Die kans was even reëel voor Waes als voor de doodrijder van Francis Aerts. Maar die laatste had morele pech. Dat wil niet zeggen dat die gewoon pech had, natuurlijk, want hij maakte de morele fout al voor de aan­rijding. Hij ging vrijwillig over tot een ­handeling die kon resulteren in een zwaar ongeval. Zowel hij als Tom Waes nam een dodelijk risico. Ze wierpen een muntje op. Maar morele verantwoordelijkheid gaat ook over aansprakelijk zijn voor wat je in de wereld hebt aangericht, en daar heeft Waes meer geluk mee dan Aerts. 

Dat geluk een rol speelt in onze morele blaam wil niet zeggen dat we vrijgesteld zijn van verantwoordelijkheid. Geluk is een factor die we zelf moeten proberen te ­minimaliseren. Geef je sleutels aan een nuchtere vriend. Ga met de bus. Neem niet plaats achter het stuur. Daar begint de morele verantwoordelijkheid. We beslissen zelf of we dat muntje opwerpen.