‘Watersnood? Nu snel een dijk bijbouwen zal het probleem enkel verleggen naar elders’

Meer pompen, hogere dijken, baggeren: met het oog op de wateroverlast in delen van Vlaanderen weerklinkt de oproep opnieuw. “Maar denken dat die maatregelen voor een oplossing kunnen zorgen, is een illusie”, zegt waterspecialist Patrick Meire (UAntwerpen).

In juli 2021 veroorzaakte de waterbom boven een deel van België, Nederland en Duitsland enorme overstromingen. Helaas waren naast de materiële schade ook 39 slachtoffers te betreuren. In een reactie hierop riepen de ministers Peeters en Demir een adviespanel bijeen onder leiding van de Nederlandse Watergezant Henk Ovink. Dat resulteerde in de nota “Weerbaar Waterland, ons voorbereiden op wat al gebeurt”. Deze titel kon niet beter gekozen zijn: hoewel we nu niet van een waterbom kunnen spreken, is er ook de voorbije periode bijzonder veel neerslag gevallen en bereiken de peilen van de IJzer en omgeving ongeziene hoogtes. Iedereen is ondertussen alweer vergeten dat op diezelfde plekken recent captatieverboden golden voor het oppompen van water… wegens te droog.

Hoewel droogtes en overstromingen van alle tijden zijn, is er weinig discussie dat wat we de voorbije jaren zien, een duidelijke stempel draagt van de klimaatopwarming. Al lang wordt voorspeld dat niet zozeer de totale hoeveelheid neerslag zal wijzigen, maar dat de kans op langere droge periodes en perioden met intense en hevige neerslag zal stijgen, exact wat we zien!

Overstromingen niet te vermijden

De opeenvolgende crisissen, gaande van verregaande captatieverboden tot evacuaties bij overstromingen, tonen duidelijk aan dat ons huidige watersysteem niet in staat is om deze nieuwe extremen op te vangen. Vele historische ingrepen hebben ons landschap minder waterrobuust gemaakt. En zoals na elk extreem event weerklinkt ook nu weer onmiddellijk de roep om harde maatregelen: meer pompen, dijken, baggeren, …  Dat gaat echter voorbij aan het wetenschappelijk vaststaande feit dat een dergelijke bescherming een illusie is.

(Lees verder onder de preview.)

Bij dergelijke hoeveelheden neerslag is het gewoon onmogelijk om overstromingen te vermijden. Bovendien zullen we ook dat andere waterprobleem, droogte, niet oplossen met een aantal bufferbekkens en al zeker niet met bv. de diepdrainage waar sommigen voor pleiten. Zo lopen we het risico op alweer dezelfde fout: men gaat voorbij aan het feit dat droogte en overstromingen twee kanten zijn van dezelfde medaille.

Ik wil al meteen potentiële criticasters counteren: uiteraard pleit ook ik om maximaal in te zetten op het vermijden van schade. Dat is de essentie van de adaptatie aan de klimaatwijziging. Maar die  adaptatiemaatregelen moeten op systeemniveau genomen worden: een integrale aanpak. Een rivierbekken is immers één geïntegreerd systeem, waar grond- en oppervlaktewater, water en bodem, water en vegetatie, onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Boven- en benedenstroomse delen van het bekken staan met elkaar in verbinding (water stroomt immers van boven naar beneden). Daarom heeft een ingreep in de bodembedekking een impact op de hoeveelheid water die afstroomt en heeft (grond)waterwinning een impact op waterpeilen in sloten, beken en rivieren. Een rivierbekken is een ongelooflijk complex systeem waarin alles met alles verbonden is. Door de verschillende aspecten los van elkaar te bekijken, wat we tot nu toe al te vaak deden (en ook nu weer dreigen te doen), gaan we de klimaatrobuustheid van het systeem als geheel niet kunnen versterken.

Natuurgebaseerde oplossingen

Wat nodig is, is een systeembenadering. Dit vergt een cultuuromslag . Alle facetten van het watersysteem beschouwen is immers een grote inhoudelijke uitdaging is: bestuurlijk vereist dit een integratie en samenwerking tussen heel wat beleidsvelden . Daartoe formuleert het eerder genoemde rapport “Weerbaar Waterland” een aantal sterke adviezen. 

Per stroomgebied moeten duidelijke doelstellingen geformuleerd worden: hoeveel moet bovenstroomse neerslagafstroming verminderd worden? Hoeveel ruimte moet voorzien worden voor berging in de riviervalleien, rekening houdend met de verwachte wijzigingen in neerslagpatronen bij verdere opwarming? Die doelstellingen moeten verwerkt worden in geïntegreerde en adaptieve actieprogramma’s. Uiteraard komen hier ook technische maatregelen bij kijken, maar die zijn enkel zinvol als ook in belangrijke mate ruimte voor het water en natuur-gebaseerde oplossingen worden voorzien. Anders dreigt het alsnog pompen en verzuipen te worden.

Er moet dus ruimte komen waar water kan infiltreren, en ruimte om water te bergen. Onze ruimtelijke (wan)ordening heeft er echter toe geleid dat er nog amper ruimte voor water is. Het mag dus niet verbazen dat bij extreme neerslag telkens opnieuw beelden van ondergelopen straten en huizen terugkomen, of beelden van akkers waar de vruchten en gewassen wegrotten.

(Lees verder onder de preview.)

Het probleem verleggen

Wanneer gaat men inzien dat nu snel een dijk bouwen of verhogen op één plaats, enkel het probleem zal verleggen naar elders? Wanneer gaat men eindelijk inzien dat ruimte voor water sturend moet worden voor ruimtelijk-economische ontwikkelingen? Alleen zo’n breed perspectief kan conflicten tussen verschillende landgebruiksvormen en waterberging voorkomen. Stop nu met bouwen in overstromingsgevoelige gebieden, denk na over aangepaste landbouw en durf ondoordachte maatregelen uit het verleden terug te draaien. Als men hier echt grootschalig op inzet, zal men versteld staan van de koppelkansen, waarbij naast waterberging ook andere ecologische en sociaaleconomische ambities kunnen gerealiseerd worden.

Ik pleit hier dus om toekomstige waterschappen op bekkenniveau te organiseren. Omdat zowat alle sectoren betrokken partij zijn, moeten de actieprogramma’s vorm krijgen door lokale gebiedscoalities, gebaseerd op overleg en optimalisering op bekkenschaal. Daarbij is uiteraard ook grensoverschrijdende samenwerking van essentieel belang, zoals de situatie in de IJzer nu ook heel duidelijk aantoont. De lopende projecten “Water-Land-Schap” zijn goede voorbeelden waarbij ervaring opgedaan wordt met dergelijke gebiedscoalities: hier wordt met overleg en respect voor alle doelstellingen en belangen effectief aan integrale oplossingen gewerkt.

Ik durf te hopen dat deze nieuwe en rampzalige overstromingen eindelijk de trigger kunnen vormen om de aanbevelingen van “Weerbaar Waterland” om te zetten in onderbouwde en effectieve acties.