Van tarotkaartlezers in hippe bars over helende waarzeggers tot TikTok-heksen: het occultisme lijkt terug van nooit helemaal weggeweest.
In haar vorig jaar verschenen prozadebuut Waar zijn de wolken beschrijft theatermaakster Suzanne Grotenhuis hoe ze na de geboorte van haar kind behalve een rist therapeuten ook een waarzegster bezocht. Van die waarzegster kreeg ze te horen dat de positie van de planeten de komende jaren dezelfde is als die tijdens de Franse Revolutie, en dat we ons daarom mogen voorbereiden op een omwenteling van dezelfde grootteorde. Grotenhuis gaf in een recent interview met Knack mee dat de waarzegster indruk had gemaakt, en blijkbaar niet alleen op haar. ‘Van alle reacties die ik op mijn boek krijg, is de meest voorkomende: mag ik het nummer van de waarzegster?’
Grotenhuis en haar lezers zijn niet de enigen die zich recentelijk lieten betrappen op belangstelling voor het occulte. In een veelbesproken interview twee jaar geleden verklapte de Nederlandse koningin Maxima dat ze haar toekomst had laten voorspellen door een tarotkaartlezer. Recenter nog vertelde de befaamde Britse actrice Emma Watson aan Vogue dat ze dagelijks enkele tarotkaarten legt. Meestal, zo voegde ze eraan toe, is ze ‘echt verbluft’ over de accuratesse van de gebrachte voorspellingen.
Tarotkaarten zouden volgens de Spaanse digitale krant El Confidential een heuse rage zijn, onder meer in het hippe uitgaansleven van Madrid. In verschillende trendy bars en restaurants kun je tussen de gangen of de cocktails door een tarotsessie bestellen. Een groot succes, zo blijkt. De krant citeert een uitbater die onthult dat minstens de helft van zijn klanten zijn etablissement bezoekt voor een professionele tarotsessie.
De rage is kennelijk ook de bekende Duitse kunstboekenuitgever Taschen niet ontgaan. Tijdens de kerstvakantie publiceerde Taschen een luxueuze heruitgave van de Rider Waite Tarot, een set van 58 kaarten uit 1910. Reproducties van die kaarten, stuk voor stuk art-nouveaupareltjes, en de betekenis die de Amerikaans-Britse esotericus Arthur Edward Waite (1857- 1942) eraan gaf, worden vandaag nog altijd gebruikt door tarotkaartlezers wereldwijd.
Ook heel intelligente mensen kunnen in de ban raken van het occulte.
Tayson Peeters (SKEPP)
Onttovering
De hernieuwde belangstelling voor allerhande vormen van waarzeggerij werd eerder ook al in de Verenigde Staten opgemerkt. In een e-mail verwijst professor Helen A. Berger, een sociologe die onderzoek doet naar hedendaagse vormen van hekserij en magie, naar peilingen van het PEW Research Center. Die laten, zowel bij gelovigen als bij ongelovigen, een opvallend grote populariteit van zogenaamde ‘New Age beliefs’ zien. ‘In de loop van de geschiedenis van het Westen’, schrijft Berger, ‘is er altijd een stijgende en afnemende belangstelling voor het occulte of metafysische geweest. De belangstelling was laag in de jaren 1950 en begin jaren 1960, maar is sinds het ontstaan van de “hippiebeweging” gestaag aan het groeien.’
Dat die stijgende belangstelling samenvalt met een eveneens groeiende verwetenschappelijking en ‘onttovering’, is volgens Berger minder tegenstrijdig dan je zou kunnen vermoeden. ‘De renaissance in Europa, die bekendstaat om de ontwikkeling van de wetenschap, vernieuwde ook de interesse in occulte kennis, en zoals je misschien weet zijn sommige elementen van de wetenschap voortgekomen uit occulte praktijken. Dat is dus nieuw en niet nieuw tegelijkertijd.’
Geavanceerde onzin
Een meer wetenschappelijke benadering van de wereld doet onze belangstelling in het occulte niet automatisch afnemen, zegt ook mentalist Tayson Peeters. Meer zelfs. Peeters, die ook bestuurslid is van de Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale (SKEPP), vermoedt dat wetenschappelijke ontdekkingen de belangstelling voor het occulte nog kunnen aanwakkeren. ‘Het paranormale heeft nooit zo gefloreerd als tijdens het victoriaanse tijdperk (tweede helft 19e eeuw, nvdr), terwijl dat toch ook een periode was waarin grote wetenschappelijke ontdekkingen werden gedaan. Je zou zelfs kunnen zeggen dat net door uitvindingen als de telefoon en communicatie via elektrische lijnen de grenzen van wat mogelijk werd geacht verder opschoven en daardoor ideeën als telekinese – materie in beweging brengen met de menselijke geest – aan populariteit wonnen. Op dat vlak is de mens vandaag niet zo verschillend als die van 150 jaar geleden. Denk bijvoorbeeld aan recente ontdekkingen in de neurologische wetenschap in verband met breinactiviteit na de dood. Ook die voeden allerhande onwetenschappelijke theorieën over het leven na de dood.’
Peeters voegt er nog aan toe dat de believers niet per definitie minder intelligent zijn. ‘Ook heel intelligente mensen kunnen in de ban raken van het occulte’, zegt hij. ‘Het is zoals filosoof Johan Braeckman het eens heeft gesteld: hoe intelligenter, hoe geavanceerder de onzin die ze geloven.’
Minstens één verklaring voor de huidige belangstelling voor het occulte ligt voor de hand. ‘Er is een groeiend aantal mensen dat geen religieuze overtuiging heeft,’ stelt professor Berger, ‘maar dat betekent niet dat ze niet spiritueel of religieus zijn. Een van de manieren waarop die spiritualiteit zichtbaar wordt, is interesse in het metafysische en in magie.’
Onzekere tijden
Dat die interesse vandaag lijkt te pieken, heeft volgens Alain Van Hiel, sociaal psycholoog verbonden aan de Universiteit Gent, allicht ook te maken met de vele onzekerheden van deze tijd. ‘Er is evidentie dat de belangstelling voor het occulte in de loop van de geschiedenis fluctueert’, zegt Van Hiel, ‘en dat die belangstelling groter wordt in meer onzekere tijden. Zo is er een Amerikaanse studie die vond dat er tijdens de jaren 1930 opvallend meer boeken over het occulte verschenen. Dat is niet onlogisch. Waarzeggers verkopen een toekomstvoorspelling en kunnen op die manier je onzekerheid deels wegnemen. En mensen hebben een grote weerzin tegenover onzekerheid. Ze willen houvast. Uit onderzoek weten we dat mensen die vijftig procent kans hebben op een genetische afwijking nog liever slecht nieuws krijgen dan in knagende onzekerheid verder te leven. Zekerheden vonden mensen ooit in God, de natiestaat of het communisme, al de grote verhalen die stuk voor stuk bezoedeld zijn. Dan is het niet zo gek dat ze op zoek gaan naar een alternatief. Al zal dat alternatief nooit bieden wat de grote religies hen ooit boden: de verbinding met andere mensen.’
Het nieuwe occultisme is inderdaad individualistisch, zegt Tayson Peeters, ‘maar daarin schuilt net een grote aantrekkingskracht. Veel meer dan in het victoriaanse tijdperk willen mensen vandaag uniek zijn. En wat is er unieker dan occulte kennis bezitten? In die zin is er misschien wel een verband met het dwarsdenken van de complottheoretici. Uit onderzoek weten we dat mensen die in complottheorieën geloven, ook meer dan gemiddeld de behoefte voelen om uniek bevonden te worden. De sociale media zijn als het ware gemaakt om die uniciteit te etaleren.’
TikTok-heksen
Een van die etalages heet TikTok. Onder de noemer #WitchTok vind je daar in totaal meer dan 50 miljard keer bekeken filmpjes waarin voornamelijk jonge vrouwen hun ‘toverkunsten’ etaleren. ‘WitchTok’ is een fenomeen dat volgens professor Berger zijn wortels heeft in de jaren zeventig, een periode waarin hekserij na eeuwen van vervolging en demonisering plots een positieve connotatie kreeg. ‘Het was een tijd van sociale onrust. Paganisme of hekserij was een ongeorganiseerde religie die losstond van kerken en andere oude autoriteiten, die persoonlijke groei toestond, een vrouwelijk gezicht gaf aan het goddelijke en autoriteit in twijfel trok.’
Die ideeën kregen opnieuw een boost tijdens de pandemie, toen het leven zich grotendeels online afspeelde, en ze aansluiting vonden bij een nieuwe generatie jonge vrouwen. ‘Deze generatie is erg geïndividualiseerd en legt de focus meer op zelfontwikkeling’, zegt Berger. Volgens de sociologe heeft het fenomeen ook een bevrijdend aspect. ‘Eeuwenlang is vrouwen verteld dat ze zich op hun gezin moesten richten. Je op jezelf richten is radicaal. Het is empowering.’
Het WitchTok-fenomeen werd twee jaar geleden al geduid door de BBC. De omroep liet toen Pam Grossman aan het woord, een Amerikaanse antropologe en zelfverklaarde heks die twee gewaardeerde boeken over het onderwerp schreef. Volgens Grossman wint het occulte ook bij jongeren aan populariteit, onder meer vanuit een behoefte om zich te verbinden ‘met iets wat groter is dan jezelf’. Tegelijk wijst ze erop dat wellicht niet alle ‘TikTok-heksen’ de zaak zeer ernstig nemen. ‘Het is niet alleen populair omdat het echt betekenisvol en effectief is voor mensen. Het is gewoon esthetisch heel mooi. Je hebt zeker mensen die deze symbolen met veel kennis en intentie gebruiken, maar je hebt er ook die het op een T-shirt dragen omdat ze denken dat het er cool uitziet.’
Mensen hebben een grote weerzin tegen onzekerheid. Ze willen houvast.
Alain Van Hiel, sociaal-psycholoog (UGent)
Dat roept de vraag op of die verhoogde belangstelling ook betekent dat meer mensen echt in paranormale verschijnselen geloven. Peeters denkt van niet. ‘Er zijn aanwijzingen dat het geloof in het paranormale de afgelopen decennia eerder is afgenomen. Volgens een bevraging van onze Nederlandse zustervereniging Skepsis is het aantal mensen dat in astrologie gelooft sinds 1985 zelfs gehalveerd. Maar dat wil niet zeggen dat de populariteit ervan is afgenomen. Je kunt erdoor aangetrokken zijn zonder er ook echt in te geloven. Ik weet waarover ik spreek. Op mijn achttiende was ik gefascineerd door alles wat met hekserij te maken had, zonder het echt te geloven. Ik vond het ook leuk om ermee uit te pakken. Een beetje zoals die TikTok-heksen vandaag. Het grote verschil is dat hun filmpjes, geholpen door de algoritmes, veel zichtbaarder zijn.’
Miserie
Terug naar het boek van Suzanne Grotenhuis. Daarin vertelt de waarzegster aan de auteur dat ook mensen die niet in waarzeggerij geloven zich vaak door haar geholpen voelen. ‘Dat verbaast me niet’, zegt Peeters. ‘In de psychologie wordt weleens gesproken over het dodo-effect. Je schrijft het succes toe aan een of andere behandeling, terwijl in de gegeven context élk vriendelijk gesprek geholpen zou hebben.’
De waarzegster uit het boek van Grotenhuis maakte op een andere manier indruk. Tot grote verbazing van de schrijfster leek ze dingen over haar te weten die ze niet kon weten. ‘Dat komt’, zegt Peeters, ‘omdat waarzeggers doorgaans gebruik maken van de cold reading-methode, een verzamelnaam voor communicatietechnieken die bij je gesprekspartner de illusie wekken dat ze veel meer over je weten. Zo zou een waarzegger je bijvoorbeeld kunnen zeggen dat er in je verleden iets belangrijks is gebeurd, ‘iets met water’. Dat kan natuurlijk duizend en een dingen betekenen, maar de klant zal geneigd zijn er een persoonlijke invulling aan te geven en zo de waarzegger een puzzelstukje aanreiken. Uiteindelijk zal de waarzegger zo in staat zijn om de hele puzzel te leggen en je het gevoel geven dat hij of zij exact weet wie jij bent.’
De evidente slotvraag is dan of dit soort praktijken problematisch is. Wat is er mis met een beetje manipulatie, als mensen verklaren dat ze zich erdoor geholpen voelen?
‘Op zich is er geen probleem met mensen die het leuk vinden om met illusies te spelen’, zegt Peeters. ‘Dat doe ik ook als mentalist. De problemen beginnen als mensen naar een waarzegger stappen terwijl ze eigenlijk professionele hulp nodig hebben. Denk aan mensen voor wie de drempel om naar de psycholoog te gaan te hoog ligt, of simpelweg geen psycholoog kunnen betalen. Daarin schuilt wel degelijk een gevaar. Wie hulp nodig heeft, maar handelt naar het advies van een waarzegger, zou wel eens nog veel dieper in de miserie terecht kunnen komen.’
