‘Universiteiten zijn nog te vaak een beschermde omgeving voor toxische leiders en fraudeurs’

Vorige week reageerde professor Elke Van Hoof eindelijk op de verdenking dat ze haar hele team aan de VUB de deur had uitgejaagd. De reden: toxisch leiderschap. Verschillende medewerkers van de bekende burn-outexperte zochten eind 2021 al de exit. Ze spreken van een angstcultuur, van extreme werkdruk en van een professor die met de eer gaat lopen terwijl zij het werk doen.

Ondertussen rijzen er ook ernstige vragen over het wetenschappelijk onderzoek van Van Hoof zelf, van wie meerdere cruciale wetenschappelijke artikels, die al jaren geleden ‘in voorbereiding’ waren, nog altijd in voorbereiding zijn. In een korte reactie gaf de prof aan dat ze niet kan ingaan op de kritiek op haar leiderschapsstijl, omdat ze de precieze aanklacht niet kent. Haar onderzoek zou vertraging hebben opgelopen, onder meer door de coronacrisis. Ze betreurt dat de klachten tegen haar persoon nu breed in de media worden uitgesmeerd.

Dat laatste punt is een dingetje. ‘Toxisch’ is een woord dat vandaag makkelijker dan vroeger in de mond genomen wordt. Samen met het autoriteitsverlies waar zowat alle gezagsfuncties – politici, journalisten, professoren, ceo’s – vandaag mee kampen, is het een wapen dat in theorie verkeerd ingezet kan worden, zij het slechts in zeldzame gevallen in de praktijk. In dit geval dreigt er ook nog eens een zogenaamde trial by media, waarbij nieuwsberichten uitmonden in een officieuze straf die erger kan uitvallen dan gelijk welke sanctie die haar door haar werkgever wordt opgelegd.

Technisch gezien is het niet onmogelijk dat alle beschuldigingen tegen Van Hoof grond missen en dat haar goede reputatie, die voor een belangrijk deel in de media werd opgebouwd, door diezelfde media tot op de grond wordt afgebroken. Het is de beruchte boom-and-bust-cyclus waar wij, media, ons geregeld schuldig aan maken. Eerst worden telegenieke experten halfgoden, en als ze op fouten betrapt worden volgen pek en veren. Maar bij die zelfkritiek hoort een belangrijke nuance. Als de Vlaamse universiteiten hun zaken op orde zouden hebben, met transparante en efficiënte procedures voor interne feedback, dan was dit nooit een uitslaande mediabrand geworden.

De zaak-Van Hoof bewijst dat er géén goede controlemechanismen waren.

Dat is niet het geval. Universiteiten zijn, net als andere competitieve werkplekken met te weinig toezicht, nog te vaak een beschermde omgeving voor toxische leiders, opportunisten en fraudeurs. De verhalen over grensoverschrijdend gedrag en giftig leiderschap blijven elkaar opvolgen. Zowat elke Vlaamse universiteit heeft de afgelopen jaren zijn schandalen gekend. En de zaak-Van Hoof bewijst dat er géén goede controlemechanismen waren.

Toen Knack enige tijd geleden dieper begon te graven in het onderzoek naar het grensoverschrijdend gedrag van een archeologieprofessor, ook al aan de VUB, kwam daar aan het licht dat de zaken toch iets anders lagen dan in de media op dat moment werd gesuggereerd. Belangrijker was dat de VUB erkende dat er van alles was misgegaan en beloofde ‘dergelijke praktijken bij de wortel aan te pakken’. In de zaak-Van Hoof heeft het er alle schijn van dat er met de klachten van de verschillende medewerkers maandenlang níéts is gedaan. Het is pas wanneer Het Nieuwsblad over de zaak begon te berichten dat er schot in de zaak kwam. Een trial by media komt er doorgaans pas als de andere mogelijkheden zijn uitgeput.

Minstens even schadelijk zijn de fraudeverhalen over allerhande wetenschappelijk onderzoek zelf. Ook daar blijven de verhalen toestromen. Meer dan tien jaar geleden barstte de affaire-Stapel open: een prof sociale psychologie – alweer psychologie (en, tussen haakjes, opnieuw níét de vermaledijde psychoanalytische variant) – had in Tilburg gesjoemeld met onderzoeksdata en werd op non-actief gesteld. Ook dat ging gepaard met intimidaties van medewerkers. Ook in dat dossier duurde het lang voordat er orde op zaken werd gesteld. En ook in die case werden de eerste getuigenissen genegeerd. Sindsdien volgden er verschillende soortgelijke dossiers, ook in Vlaanderen.

Dat universiteiten niet altijd meer hetzelfde gezag genieten als vroeger, daar valt weinig aan te verhelpen. Populisme, desinformatie, vervreemding, apocalyptische toekomstbeelden: het zijn veenbranden die ongenadig allerhande vormen van autoriteit affakkelen. Maar onder meer in de coronacrisis hebben de rectoren van onze universiteiten bewezen dat ze alert kunnen ingrijpen, wegen op het beleid en tegelijk het hoofd kunnen koel houden. Wordt het niet stilaan tijd dat ze hetzelfde doen als het gaat over gesjoemel en grensoverschrijdend gedrag binnen hun eigen muren?