‘Het is een beetje een arrogante, provocerende titel’, geeft seksuoloog en arts Rik van Lunsen toe over De waarheid over seks. Hij schreef het samen met dat andere icoon van de Nederlandse seksuologie, Ellen Laan, die in januari 2022 overleed. ‘Maar tegenover de heersende heteronormatieve, masculiene en misogyne visie op seksualiteit, zetten wij onze waarheid. Die waarheid is dat er in wezen geen verschil is in seksuele capaciteiten, doelen en verlangens van mannen en vrouwen.’
Samen met Laan stond Van Lunsen jarenlang op de barricades voor een andere kijk op seksualiteit. Gedurende eeuwen is verkondigd dat mannen en vrouwen in aanleg op het vlak van seksualiteit sterk verschillen – mannen zijn jagers en komen van Mars, vrouwen zijn verzorgers en komen van Venus. Maar die vermeende seksuele verschillen tussen mannen en vrouwen hebben geen biologische basis, ‘het zijn sociale constructen’, zegt Van Lunsen.
De waarheid over seks is een activistisch boek, een gedreven betoog voor seksueel plezier voor álle partijen en tegen het primaat van ‘penis-in-vaginaseks’, seks geschreven op mannenmaat. ‘In een eerder boek hebben we geprobeerd uit te leggen hoe seks werkt. In dit boek hebben Ellen en ik echt een boodschap: het komt alleen goed met de seksualiteit van alle genders, als we de focus gaan leggen op genot en op gendergelijkheid.’
Wat zijn de hardnekkigste onwaarheden over de seksualiteit van mannen en vrouwen?
Rik van Lunsen: Op de eerste plaats is er de mythe dat voor seks het seksuele orgaan van mannen in functie moet zijn, maar dat dit voor vrouwen geen rol zou spelen. Die kunnen altijd wat wij PIV of penis-in-vaginaseks noemen, hebben. Terwijl fysiologisch gezien de voorwaarden voor plezierige seks, zeker voor plezierige PIV-seks, voor mannen en vrouwen precies dezelfde zijn. Ook een vrouw moet opgewonden zijn. Haar clitorale complex moet op ‘groen’ staan.
Verder zijn er al die mythes dat vrouwen minder snel seksueel geprikkeld zouden worden, minder visueel zouden zijn ingesteld, moeilijker tot een orgasme zouden komen, enzovoort. Onder ideale omstandigheden blijkt dat allemaal niet waar te zijn. We weten dat eigenlijk al heel lang, maar die kennis is veronachtzaamd. In de jaren 1950 al toonde de Amerikaanse seksuoloog Alfred Kinsey aan dat vrouwen en mannen als ze het zelf deden even snel konden klaarkomen. Kennelijk is er dus iets mis met de manier waarop veel mensen seks hebben. Wat er vooral mis is, is het primaat van PIV-seks. Van penis in vagina alleen, zonder extra clitorale stimulatie, komt 70 procent van de vrouwen nooit klaar. We moeten af van het idee dat ‘echte’ seks penetratie en neuken is, wat ik de Clinton-definitie van seks noem.
Jullie gebruiken de term clitoraal complex en niet clitoris voor het vrouwelijke geslachtsdeel, een orgaan dat minstens even groot is als de penis en in opgewonden toestand ook met bloed opzwelt.
Van Lunsen: Het seksuele apparaat van vrouwen werkt precies zoals dat van mannen. Voor plezierige penetratie heeft zij net zo goed een erectie nodig, door maximale doorbloeding van haar geslachtsdeel. Je vraagt een man die geen erectie heeft toch ook niet om PIV-seks te hebben? Alleen zit die erectie bij vrouwen, en het vochtig worden als gevolg van die erectie, vanbinnen. Dat is lastiger vast te stellen, maar vrouwen zouden best weten wanneer hun clitorale complex op aan staat, als ze niet vanaf hun kinderjaren ontmoedigd werden om aan hun eigen geslachtsdeel te zitten. Dan zouden ze dat geslachtsdeel namelijk veel beter kennen. We hebben de afgelopen 30 jaar geleidelijk aan gelukkig wel een emancipatie van masturbatie gezien, vroeger was dat taboe, en ook vrouwen hebben ontdekt dat het bestaat. Maar zelfs nu nog is het zo dat meisjes in hun emotionele en seksuele ontwikkeling gemiddeld 2 jaar voorlopen op jongens, maar in masturbatiegedrag 5 tot 10 jaar achter. Ik zeg niet dat masturberen moet, maar het is een prima manier om te ontdekken hoe jouw lijf werkt en wat voor jouw voorwaarden zijn om überhaupt aan seks te kunnen beginnen.
Maar het primaat van PIV-seks zorgt ervoor dat mannen meer plezier beleven aan seks en vaker klaarkomen?
Van Lunsen: Het zorgt voor een plezier- en orgasmekloof inderdaad, en het is nog veel erger. Ook anno 2023 heeft zo’n 20 procent van alle jonge vrouwen altijd pijn bij PIV-seks, 57 procent van de jonge vrouwen met regelmaat. 10 procent van de vrouwen heeft hun hele leven lang altijd pijn. De helft van de vrouwen die pijn hebben bij PIV-seks denkt bovendien dat het er gewoon bij hoort. Dat is klinkklare onzin.
Waar komt die pijn vandaan?
Van Lunsen: Heel soms zijn er medische oorzaken, maar in de overgrote meerderheid van de gevallen wordt pijn bij penetratie veroorzaakt door een gebrek aan opwinding, lubricatievocht en ontspanning.
Bij mannen, zo wil de communis opinio, zou seks vooral draaien om lust, bij vrouwen om emotie en verbinding.
Van Lunsen: 95 procent van de mensen wil met seks twee dingen bereiken: aan de ene kant lust, pure geilheid, en aan de andere kant verbinding. Dat maakt seks met een ander ook zo ingewikkeld. Maar de socialisatie van vrouwen en mannen zorgt ervoor dat mannen gericht zijn op het leveren van prestaties en op lust. Vrouwen zijn gesocialiseerd in de richting van verbinding, niet zeuren, en tevreden zijn met de seks, omdát die verbinding oplevert. Vrouwen is geleerd om beschikbaar te zijn. Seks als huwelijkse plicht, ook al doet het pijn en levert het geen plezier op. Nog maar een paar generaties geleden waren vrouwen blij dat de overgang er was. Dan waren ze van die huwelijkse plichten af. Voor heel veel vrouwen was seks toen een beproeving. Maar als je het dan nader onderzoekt, blijken zowel mannen als vrouwen lust én intimiteit even belangrijk te vinden. Mannen lopen inderdaad vaak alleen hun pik achterna, maar dat wordt ze ook geleerd. Mannen worden opgevoed in het scoren van doelpunten. Maar de meeste mannen hebben ook hun zachte kant, waarvan ze nooit de kans hebben gekregen om die te laten zien en te ontwikkelen. Net zoals vrouwen ook hun assertieve kant hebben, maar die ze vaak moeten onderdrukken.
Het werkt bij vrouwen precies zoals bij mannen: ook vrouwen hebben een erectie nodig voor plezierige penetratie.
Er is in beginsel geen verschil qua seksueel verlangen tussen mannen en vrouwen, schrijven jullie. Toch zitten de spreekkamers van seksuologen vol met vrouwen die ‘geen zin’ hebben.
Van Lunsen: Dat heeft alles te maken met die enorme fixatie op PIV-seks. Voor de gemiddelde man staat seksuele activiteit daardoor gelijk aan seksueel plezier, voor vrouwen is dat zeker niet het geval. Die komen bij PIV veel minder aan hun trekken. Maar dat betekent niet dat vrouwen niet meer lol aan seks zouden wíllen beleven. In onze kijk op vrouwelijke seksualiteit zijn we ook vergiftigd door de grootste vrouwenhater ooit, Sigmund Freud, die het libidoconcept heeft ontwikkeld. Freud zei eigenlijk: er is een soort oerdrift bij mannen om seks te hebben, vrouwen hadden dat allemaal niet, en dat noemde hij libido. Daarmee is de mythe gecreëerd dat mannen veel libido zouden hebben en vrouwen niet. In de kliniek van Ellen Laan en ondergetekende was het woord libido strikt verboden, want libido bestaat gewoonweg niet.
Libido bestaat niet?
Van Lunsen: Spontane zin in seks bestaat niet. Zin in seks is het gevolg van het feit dat het seksuele systeem wordt aangezet door een seksuele prikkel en dat werkt bij mannen en vrouwen precies hetzelfde. Die prikkels komen voortdurend op ons af. Uw en mijn seksuele systeem wordt 40 tot 70 keer per dag op aan gezet, met een kleine, beginnende lichamelijke reactie. Alleen als je de prikkel plezierig vindt, de omstandigheden je gunstig lijken en er een beloning ligt te wachten, krijg je zin. Hoe denkt u nou dat die vrouwen die altijd pijn hebben bij seks zin kunnen hebben? Als je geen spruitjes lust, heb je toch ook geen trek in spruitjes?
Wat zegt u tegen die vrouw of dat stel in uw spreekkamer die op consultatie komen omdat zij geen of weinig zin heeft?
Van Lunsen: De enige manier om zin te krijgen, is het opbouwen van plezierige seksuele ervaringen. Dan moeten we dus gaan kijken hoe het komt dat zij een geschiedenis van onplezierige seksuele ervaringen heeft. Heel vaak kom je er dan op uit dat iemand bij herhaling seks heeft gehad zonder zin of opwinding, en/of met pijn. Dus soms zeg ik tegen dat soort stellen: het probleem is dat jullie er niks van kunnen. We gaan als het ware opnieuw beginnen. We gaan doen alsof jullie 13 zijn en net verkering hebben, en we gaan langzaam, stap voor stap, kijken hoe we het leuk krijgen.
Van Freud komt ook de theorie dat vrouwen die niet vaginaal kunnen klaarkomen, de meeste vrouwen dus, frigide zijn.
Van Lunsen: Freud ontwikkelde zijn bizarre theorie over het vaginaal orgasme, want, dacht hij, dat orgasme was misschien nodig voor de voortplanting. Freud wist wel van de verhalen van zijn vrouwelijke patiënten die masturbeerden, en klaarkwamen door clitorale stimulatie. Maar vrouwen die masturbeerden, noemde hij hysterisch. Een clitoraal orgasme kon niet goed zijn, want seks is er voor de voortplanting, en die penis, die moet in de vagina. Dus waren die vrouwen volgens Freud waarschijnlijk infantiel. Maar bij het volwassen worden moest dat clitoraal orgasme zich op de een of andere wonderbaarlijke wijze verplaatsen, naar ergens in de vagina. Een van zijn volgelingen, Ernst Gräfenberg, een mannelijke gynaecoloog met freudiaanse roots, bedacht vervolgens in de jaren 1950 dat zo’n migratie toch best ingewikkeld is. Dus kwam hij met het idee dat er in de vagina een gevoelig orgaantje moet zitten waar dat clitoraal orgasme naartoe kan. Dat noemde hij de G-spot. Duizenden wetenschappers hebben tientallen jaren eindeloos gezocht naar dat orgaantje en het nooit gevonden. De vaginawand is immers relatief ongevoelig – logisch vanuit de voorplantingsgedachte, er moet bij de bevalling een babyhoofd doorheen – vooral in vergelijking met de extreme gevoeligheid van de glans of eikel van de clitoris. We weten inmiddels: de G-spot bestaat niet, het is gewoon de achterkant van het clitoraal complex. Frigide bestaat ook niet en is bovendien een vreselijke term. In het Frans is een koelkast nog steeds een frigidaire. Maar als vrouwen geen zin hebben en frigide worden genoemd, hebben ze een goede reden om geen zin te hebben.
Mensen die wel plezier aan seks beleven, kunnen tot heel hoge leeftijd seksueel actief blijven, blijkt uit jullie boek.
Van Lunsen: De zogenaamde droge vagina na de overgang is ook een fabeltje. Door de overgang wordt in niet-seksueel opgewonden toestand de vagina inderdaad droger en dat kan best een irritant gevoel opleveren, maar daar kun je wat aan doen. Maar bij seksuele opwinding blijkt de vagina van vrouwen na de overgang net zo nat te worden als bij vrouwen vóór de overgang. Eigenlijk is het enige wat er verandert bij het ouder worden dat zowel mannen als vrouwen meer directe langdurige genitale prikkels nodig hebben, voordat het hele systeem aan gaat. Van alle mannen met erectiestoornissen krijgt 70 procent, ook van de alleroudste mannen, in ons laboratorium een prima erectie. Omdat stimulus en context ze niet op de proef stellen en ze niet voortdurend bezig hoeven te zijn met het leveren van een prestatie. Want een man die twijfelt aan zijn erecties, is eigenlijk voortdurend bezig met: doet-ie ‘t of doet-ie ‘t niet. En als je in je hoofd bezig bent met andere dingen dan met leuke seks, dan doet-ie ‘t niet.
Waarom was het gedurende decennia zo moeilijk om fondsen te krijgen voor wetenschappelijk onderzoek naar seksueel plezier?
Van Lunsen: Seks is er toch niet voor het plezier? Seks is er voor de voortplanting. Dat is wat ons allemaal wordt verteld. Maar dat is onzin. Wij hebben seks voor het plezier en toevallig levert dat ook voortplanting op en dat is goed voor de soort. Maar dat betekent niet dat individuele seks goed is voor de soort. Een rat denkt heus niet: het wordt tijd dat ik me eens ga voortplanten. Die rat denkt: ik ga leuk seks hebben. David Spiegelhalter heeft in zijn briljante boek Sex by Numbers berekend dat van alle menselijke seksuele handelingen minder dan één procent gericht is op voortplanting.
Jullie nemen de zogenaamde ‘stoomketeltheorie’ onder vuur, die zegt dat mannen nu eenmaal af en toe van bil moeten gaan ‘of anders gebeurt er iets vreselijks’ en soms wordt gebruikt om mannelijk wangedrag te vergoelijken.
Van Lunsen: Ja, mannen moeten hun ei nu eenmaal kwijt en dat zou het gevolg zijn van testosteron. Ook dat is flauwekul. Van testosteron krijg je geen zin en word je niet opgewonden.
Testosteron is alleen maar belangrijk omdat het er is, ook bij vrouwen. Het speelt alleen een – negatieve – rol als je er te weinig van hebt. Dan is het moeilijk, als man of als vrouw, om seksuele prikkels binnen te laten. Maar genoeg testosteron of veel te veel testosteron maakt voor de seksualiteit helemaal niks uit. Het is niet zo dat mannen met heel veel testosteron seksueler zijn. En mannen hebben weliswaar zo’n 7 keer meer testosteron dan vrouwen, maar 90 procent van het testosteron van mannen gaat op aan het maken van zaadcellen.
En het is voor mannen ook niet noodzakelijk om eens in de zoveel tijd een zaadlozing te hebben. Dat is nergens goed voor, behalve dan dat als je héél lang geen zaadlozing hebt, langzaam maar zeker de kwaliteit van je zaad waarschijnlijk wat terugloopt. Maar tegen mannen die gefrustreerd zijn en zeggen dat ze last hebben van blauwe ballen omdat er geen seks is, zeg ik altijd, er is een hele eenvoudige oplossing: sla de hand aan jezelf.
Wat met: mannen doen meer aan casual seks en hebben meer sekspartners?
Van Lunsen: Blijkt wederom allemaal niet waar. Onderzoekers hebben daarover een aantal fantastische experimenten gedaan, waarbij ze dat soort vragen stelden in verschillende condities. Een conditie waarbij het duidelijk was dat het antwoord in ieder geval voor de onderzoekers en mogelijk ook voor andere personen zichtbaar zou zijn, een conditie waarin garanties werden gegeven over anonimiteit, en een derde conditie waarin mensen plakkers op hun lijf kregen en ze verteld werden dat het een leugendetector was. In de eerste twee condities zijn er op vragen over masturbatie, aantal partners en kijken naar porno hele duidelijke verschillen tussen mannen en vrouwen. In de leugendetectorconditie zijn die verschillen zo goed als verdwenen. Alleen bij porno kijken, vind je nog wel een verschil, maar dat is ook logisch. De meeste porno wordt gemaakt door mannen voor mannen, vanuit datzelfde mannelijk misogyne standpunt. Het is voor vrouwen niet aantrekkelijk om alleen maar dingen te zien waar ze tot gebruiksobject zijn gereduceerd. Evident dus dat vrouwen minder geïnteresseerd zijn in dat soort beelden.
Maar vrouwvriendelijke porno?
Van Lunsen: In ons laboratorium reageren vrouwen daar net zo goed op als mannen op voor hen gemaakte porno. Los daarvan: er zijn altijd discussies over porno, maar je moet porno eigenlijk niet zien als een representatie van de werkelijkheid, maar als een representatie van fantasieën van mensen. De meeste mensen gebruiken porno als een opstapje voor fantasie bij soloseks. En als je naar de inhoud van seksuele fantasieën van mensen kijkt, zitten daar de meest bizarre dingen in – voor vrouwen en mannen is dat overigens ook niet zo vreselijk veel anders. Maar ik zeg weleens dat als alle Nederlanders en Belgen beoordeeld zouden worden op de inhoud van hun seksuele fantasieën, de helft ervan, mannen én vrouwen, in de gevangenis zou zitten.
Maar u bent dus niet zo negatief over porno?
Van Lunsen: Ik ben negatief over de inhoud van nogal wat porno, maar de invloed op het gedrag van bijvoorbeeld jongeren wordt schromelijk overschat. Porno heeft invloed op het gedrag van die jongeren die anders ook ongezond seksueel gedrag zouden vertonen, namelijk op onveilig gehechte en seks-negatief opgevoede jongeren. Als de basis goed is, heeft die porno eigenlijk helemaal geen invloed op het gedrag. Dan gaan jongeren de porno niet naspelen en weten ze wel dat dat een fantasiewereld is. Maar als je nooit andere informatie hebt gekregen dan dat, omdat seks niet mag, taboe, haram of wat dan ook is, ga je denken: zo moet het waarschijnlijk. De oplossing voor al dat soort problemen ligt meestal in de kinderjaren.
Welke boodschap zou u jongeren geven die aan het begin van hun seksuele leven staan?
Van Lunsen: Zorg dat je door dingen op te zoeken, te lezen en zelf te experimenteren langzaam maar zeker een idee krijgt over hoe jij zou willen dat seks eruitziet en wat jouw voorwaarden voor plezierige seks zijn. Ga vervolgens in je seksueel gedrag effectief onderhandelen over de wensen en grenzen van jezelf en van een ander. En: have fun. Bij dat experimenteren zul je achteraf af en toe denken dat iets eigenlijk toch niet zo leuk was. Goed, dan weet je dat voor volgende keer.
Weinig ouders zullen hun kinderen bij wijze van seksueel advies alleen zeggen: have fun!
Van Lunsen: Dat komt doordat die ouders hun leven lang niks anders te horen hebben gekregen dan dat seks gevaarlijk is. Zeker voor meisjes is seksuele voorlichting vaak beperkt tot wat weetjes over voortplanting en verder waarschuwingen voor ongewenste zwangerschap, ziektes en enge mannen. Maar seks is helemaal niet gevaarlijk. Autorijden is gevaarlijk. Als ouder moet je op een gegeven moment ook zeggen: ik heb mijn kind dat veilige nest gegeven, tot aan het eind van de lagere school is seksualiteit en voortplanting een gewoon gespreksonderwerp geweest en heb ik antwoord proberen te geven op alle vragen. Daarna heb je geen invloed meer. Al die ouders die denken, mijn dochter is nu 13, ik moet eens beginnen aan seksuele voorlichting – hou maar op. Op die leeftijd willen ze niet meer naar je luisteren.
Ziet u onder jongeren vandaag verbetering als het gaat om gendergelijkheid tussen de lakens?
Van Lunsen: Heel geleidelijk aan wel. In hun seksueel gedrag beginnen jongens en meisjes een beetje op te schuiven, en er zijn ook niet meer heel grote verschillen als het gaat om hoe tevreden ze zijn over seks. 10 à 15 jaar geleden waren die verschillen er nog wel. Wat we ook zien, en dat is waarschijnlijk vooral een uiting van de toenemende autonomie van meisjes, is dat jongeren meer de tijd nemen om spelenderwijs naar die eerste keer PIV-seks toe te gaan. Meiden duiken niet meer zo snel direct in het diepe. En wat ik het gunstigste teken vind van nu, is dat er zo veel jonge vrouwen zijn die de barricaden opgaan en zeggen: hallo, hoe zit het met ons plezier?
En als seks niet plezierig is?
Van Lunsen: Het is misschien raar om dat uit de mond van een seksuoloog te horen, maar dan moet je het gewoon niet doen.
Rik van Lunsen
1951: Geboren in Roosendaal.
Studies geneeskunde en onderwijskunde RU Groningen.
Was een van de grondleggers van de moderne Nederlandse seksuologische hulpverlening.
Tot 2017: werkzaam als hoofd van de multidisciplinaire afdeling Seksuologie en Psychosomatische Gynaecologie van het Amsterdams Medisch Centrum.
Schreef samen met Ellen Laan, met wie hij 25 jaar samenwerkte, het boek Seks, een leven lang leren, en het recent verschenen De waarheid over seks, plezier en gendergelijkheid op de planeet aarde’.
