Rob Riemen: ‘We weten niks meer. Daarom zijn we vatbaar voor demagogen’

Hoe kunnen we de kritische geest van jongeren weer aanscherpen, vraagt Rob Riemen, directeur van het Nexus Instituut, zich af in Mens worden is een kunst.

Bij de laatste zomerzon in zijn fraaie binnentuin schetst schrijver Rob Riemen de beroerde staat waarin de wereld zich volgens hem bevindt. ‘Onze maatschappelijk-politieke situatie is niet iets om vrolijk van te worden. Kijk naar het onderwijs, de media en hoe alles wordt geëconomiseerd.’

Al zijn hele volwassen leven werkt Riemen met zijn Nexus Instituut aan ‘het levend houden van het ideaal van het Europese humanisme’. In de jaarlijkse Nexuslezing had ook de Franse president Emmanuel Macron het in april nog over ‘de toekomst van Europa’.

Met Mens worden is een kunst schreef Riemen een boek waarmee hij hoopt ‘een breed publiek en met name jongeren een instrument in handen te geven om zich bepaalde waarden en deugden eigen te maken.’ Want het rot, aldus de cultuurcriticus, zit veel dieper dan het oog kan waarnemen: tot op het niveau van de ziel. ‘We zijn niet meer in staat tot menswording.’

Riemen vertelt verhalen over de geestelijke zoektocht naar zijn levenspad en de intellectuele helden, ‘mensen van vlees en bloed’ die hem hebben geïnspireerd. Mensen die op grond van hun morele kompas niet meeliepen met de kudde en verzet boden tegen leugens, domheid en lafheid. De Duitse schrijver Thomas Mann, uiteraard – geen gesprek met Riemen waarin die naam niet na tien minuten valt – en zijn strijd tegen het nationaalsocialisme van Adolf Hitler en het fascisme. De Franse schrijver Émile Zola, die zijn carrière op het spel zette door het op te nemen voor de ten onterechte veroordeelde Frans-Joodse legerofficier Alfred Dreyfus. De Russische schrijver Michail Boelgakov, die tot zijn laatste adem in het geheim doorwerkte aan zijn meesterwerk De meester en Margarita, in de tijd van de grote zuiveringen onder Jozef Stalin.

Onze ware identiteit ligt in wat ons met elkaar kan binden. Als we dat loslaten, komen we terecht in een volstrekt tribale samenleving.

Spiegels uit de geschiedenis, zegt Riemen, die vandaag broodnodig zijn, omdat we ‘de geheugenlozen’ zijn geworden. ‘We weten niks meer. Daardoor zijn we vatbaar voor demagogen.’

Geestelijke vorming, citeert u instemmend filosoof Friedrich Nietzsche, begint met na te denken over ‘je opvoeders en vormers’.

Rob Riemen:(knikt) En dan kom ik terecht bij het verhaal van mijn moeder, die als tienermeisje in Nederlands-Indië in een jappenkamp zat, en nadien op haar 25 in haar eentje met een vrachtschip van Java naar Rotterdam is gevaren. Over dat oorlogsverleden werd thuis altijd gezwegen. Aan mijn moeder heb ik maar één keer iets kunnen merken en dat was toen in oktober 1971 de Japanse keizer Hirohito op staatsbezoek kwam in Nederland. Toen heb ik haar echt helemaal door het dolle heen zien raken. Voor de rest dacht ze waarschijnlijk: waarom zou ik mijn kinderen hiermee belasten?

Voor dit boek ging u er zelf naar op zoek: u ging praten met de hoogbejaarde zussen van uw intussen overleden moeder.

Riemen: Ik hoorde van hen voor het eerst over de omstandigheden waarin mijn moeder met haar vier zussen, babybroertje en moeder waren opgesloten, eerst in een kamp in Bandung en later in Batavia. Er was geen stromend water, geen sanitair en vooral geen eten. Mensen stierven van honger, ziekte en uitputting. Tweemaal daags moesten de vrouwen op een groot plein op het appel verschijnen om te buigen voor Hirohito. Dat kon uren duren, in de hitte of in de striemende regen. Sadistische kampbewakers sloegen de vrouwen met geweren, braken hun neus of erger, en als straf werden vrouwen urenlang aan een paal op het plein vastgebonden en gemarteld.

Hoe heeft dat voor u onbekende oorlogsverleden van uw moeder u uiteindelijk gevormd?

Riemen: Door die gruwelijke levenservaring heeft mijn moeder zich wel een bepaalde levenswijsheid eigen gemaakt. Ik ben opgegroeid in een groot, katholiek en sociaaldemocratisch gezin uit de arbeidersklasse, met twee ouders die veel hebben meegemaakt. Mijn moeder had in dat jappenkamp gezeten, mijn vader, een vakbondsman, was al jong weduwnaar geworden. Zijn eerste vrouw was gestorven aan een griepvirus toen ze zwanger was van hun derde kind. Mijn vader heeft toen in één nacht al zijn haren verloren. Wij werden opgevoed met het idee: het leven is niet leuk en kent een tragiek. Wapen je daartegen en probeer ook goed te onderzoeken wat het leven écht de moeite waard maakt. Dat is iets anders dan opgroeien in een milieu waarin alles kan, alles mag, alles geweldig is, en vooral jij ó zo geweldig bent. Want hoe kan het toch dat zo veel jongeren tegenwoordig zonder dat ze ooit maar iets hebben meegemaakt, bij het minste geringste in de stress vliegen, burn-outs krijgen, depressief en suïcidaal worden?

Hoe kan dat?

Riemen: We leven in een tijd van angst, en domheid en leugens hebben onze maatschappij volkomen geïnfiltreerd. Dat komt mede omdat ons onderwijs en onze vermeende universiteiten disfunctioneel zijn en allang geen recht meer doen aan de universitas-gedachte. De grote Nietzsche had dat allemaal al voorspeld in 1874. Hij is dan 26 jaar oud en net hoogleraar geworden. De plaatselijke studentenvereniging nodigt hem uit om een praatje te komen houden over de toekomst van het onderwijs. En wat zegt hij tegen die kinderen? Ik heb medelijden met jullie. De school der beschaving is voorbij. Jullie hoger onderwijs zal worden gereduceerd tot alles wat goed is voor de staat en de economie. Het enige wat jullie straks nog zal interesseren, is geld verdienen. Alles zal worden gereduceerd tot een nuttigheidsideaal. Dat waren profetische woorden.

U drukt jonge mensen met levensvragen op het hart om zich te verdiepen in de wereld van de cultuur en de klassieken te lezen.

Riemen: Wij leven sinds de Tweede Wereldoorlog in een – de term is van auteur George Steiner – postculturele wereld, waarin alle geestelijke waarden zijn geruïneerd. Het is allemaal nuttigheid, allemaal science, technology, economics and mathematics. Maar al die techniek en wetenschap, dat wist Wittgenstein al te vertellen, geven niet eens het begin van een antwoord op onze grote levensvragen. Om ons als mens te kunnen verheffen en te leren wat liefde, goedheid, vriendschap en waarheid is, hebben we de taal van de filosofie, de poëzie en de cultuur nodig. Die zijn we kwijtgeraakt. In plaats daarvan hebben we de selfiecultuur gekregen. Dat pure narcisme van kijk mij nou, maar waar verder helemaal niks achter zit. Het gaat vandaag alleen nog om je goed voelen – zolang je maar niet goed hoeft te doen.

U hebt ook geen hoge dunk van identiteitspolitiek en de wokebeweging?

Riemen: De essentie van het Europese humanisme is dat onze ware identiteit ligt in wat ons met elkaar kan binden. We kunnen allemaal in waarheid leven, schoonheid scheppen, rechtvaardig zijn, compassie tonen. Dat is ook de enige garantie dat er zoiets bestaat als de eenheid van de mensheid. Op het moment dat we dat loslaten, komen we terecht in een volstrekt tribale samenleving, waarin iedereen zich terugtrekt in zijn eigen clubje. Dan kan het dat een of andere rare vogel uit Amerika in Nederland voor 270 mensen het pleidooi houdt dat zwarte mannen alleen nog maar met echte zwarte vrouwen, die hun haar dus ook niet in vlechtjes hebben, een relatie mogen aangaan. Primitiever dan dat kan het allemaal niet, en je komt het op alle niveaus tegen. Maar uiteindelijk gaat het om de zuiverheid van je ziel, zei Socrates al, en dat overstijgt echt de flauwekul van je kleurtje, je geaardheid en dat soort gedoe.

Bent u niet gewoon een cultuurpessimist?

Riemen: Het hangt er maar van af wat je daarmee bedoelt. Dit boek is niet pessimistisch maar juist ontzettend hoopvol. Ik wil laten zien dat het anders kán. Mijn probleem met het pessimisme is dat er geen energie in zit, en daar kan ik überhaupt niet tegen. En als ik echt geloofde dat alles naar de haaien is, had ik evengoed bankier kunnen worden. Dat is heus niet zo moeilijk en je wordt er walgelijk rijk mee. Maar je zult vandaag maar 20 zijn en met al die vragen in je kop zitten in een maatschappij waarin een intelligent publiek bijna niet meer kan bestaan. Wie ben ik nou? Wat moet ik met mijn leven gaan doen? Wat is een goede samenleving? Jonge mensen krijgen daarvoor vandaag heel weinig handvatten aangeboden. En je wilt natuurlijk niet de complete outsider zijn, maar ook weer niet opgaan in de massa, samen met miljoenen anderen, op liedjes van Taylor Swift. Dat lijkt me een ontzettend leuk mens, maar haar liedjes zijn over vijf jaar alweer vergeten. En als je die concerten ziet, dat zijn haast religieuze bijeenkomsten.

Als ik echt geloofde dat alles naar de haaien is, had ik evengoed bankier kunnen worden. Dat is heus niet zo moeilijk en je wordt er walgelijk rijk mee.

Swifties heten haar volgelingen dan ook.

Riemen: Goed, maar de bruine variant daarvan hebben we in Neurenberg gezien in de jaren 1930, de wat neutralere variant kunnen we op het Sint-Pietersplein in Rome zien – die ongeneeslijke behoefte van mensen om te verzuipen in een massa. Maar in de massamaatschappij worden we allemaal ongelooflijk kwetsbaar, want het verstand is uitgeschakeld. Als Taylor zou zeggen: we gaan met z’n allen op de kop staan, gaan ze echt met z’n allen op de kop staan. We moeten onze kritische geest weer aanscherpen. Dat betekent volgens mij ook: weggaan bij de sociale media.

U hebt theologie gestudeerd. Is de secularisatie mede debet aan wat u ziet als de teloorgang van het zoeken naar geestelijke verheffing?

Riemen: Het probleem met religie is dat ze altijd een januskop heeft. Religie kan het allerbeste bij mensen naar boven brengen, denk aan Martin Luther King en Mahatma Gandhi, maar ook het allerslechtste. Iemand als Primo Levi, de Joods-Italiaanse schrijver die Auschwitz overleefde, kon helemaal nergens meer in geloven, maar als er iemand was met een moreel besef, was hij het. Zijn tegenpool was Elie Wiesel, die met een soortgelijke ervaring toch nog een diepgelovige Jood bleef. Secularisatie wordt een probleem als het niet langer een soort verlichtingsdenken is of een variatie erop, maar nihilisme wordt en de band met transcendente waarden wordt doorgesneden. Het spiegelbeeld van nihilisme is overigens fanatisme. De troosteloosheid van het niet-weten en het fanatisme van het enige weten, dat is waar ik met Nexus nu al dertig jaar tegen strijd.

U geldt daarbij volgens sommigen als een omgevallen boekenkast en als elitair.

Riemen: Ik ben verschrikkelijk elitair en heb er elke dag spijt van dat ik niet elitair genoeg ben! Elitair zijn betekent het beste zijn. In de sport is onze Max Verstappen de meest elitaire, want hij won al tien van die lawaaiwedstrijden en dat vinden we allemaal fantastisch. We vinden het goed dat we een militaire elite hebben, want die moet ons verdedigen, en op een financiële elite zijn we ook heel erg trots. Maar als het om cultuur gaat, zou het niet mogen. Terwijl de culturele elite de allerbelangrijkste elite is. Die moet erover waken dat de beste en belangrijkste ideeën ingang vinden in de maatschappij en de ziel blijven voeden. En let op: de democratie is het meest elitaire regeringsmodel dat er is. Tirannie is véél gemakkelijker. Een functionerende democratie vereist van iedereen een bepaalde verantwoordelijkheid en geestelijke inspanning. Anders krijg je precies de ellende die we nou weer hebben, namelijk de terugkeer van het fascisme, het nationalisme en noem maar op. Iedereen die begint te piepen over het feit dat je in de culturele wereld niet elitair mag zijn, is politiek medeverantwoordelijk voor de terugkeer van het fascisme.

Westerse samenlevingen zijn nog nooit zo welvarend geweest en toch is er veel onbehagen, ook bij mensen die materieel niks tekortkomen.

Riemen: Behalve menselijke geest! Het volstaat om te kijken naar hoe de leugen onze politieke cultuur domineert. We zeggen bijvoorbeeld dat de EU een waardegemeenschap is, maar het Hongarije van Viktor Orban kan er nog steeds lid van zijn. We hebben er Hotel California van gemaakt: you can get in, but you can never leave. Belachelijk. In die waardegemeenschap, onder leiding van de Europese Commissie en voorzitter Ursula von der Leyen, kan het ook bestaan dat Wopke Hoekstra, de grootste politieke mislukking die we ooit in Nederland hebben gehad en er is véél concurrentie, een man die het woord klimaat niet eens kan spellen, in Brussel wordt gedropt en vanaf november het klimaatbeleid gaat verdedigen. Hoezo waardegemeenschap? Het interesseert ze allemaal geen ene zak: onze premier Mark Rutte niet en Ursula von der Leyen niet.

Hoe kijkt u naar de erfenis van de demissionaire Nederlandse premier Rutte, die zijn vertrek uit de politiek heeft aangekondigd?

Riemen: Rutte is de langst zittende premier van Nederland en dan moet je kijken naar hoe het land ervoor stond toen hij begon en hoe het er nu voor staat: één rechte lijn naar beneden.

Niet economisch gezien toch?

Riemen: Typisch voor de Ruttes van deze wereld is: nooit over iets nadenken, nooit een boek lezen, alleen verstand hebben van cijfertjes en zich alleen maar concentreren op economische problemen. Maar kijk nou naar wat er in Amerika gebeurt. Al die lui die op Donald Trump en de fascisten stemmen, doen dat niet op grond van economische redenen. En Trump gaat straks de Republikeinse nominatie voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen krijgen en dat betekent dus ook dat een juridisch proces niks kan uithalen. Want die aanklagers en rechters weten donders goed dat je de man die dé kandidaat wordt voor de Republikeinen niet in de gevangenis kunt stoppen. Op het moment dat ze dat doen, is er meteen een burgeroorlog. Maar in die wereld van rechts wordt nog wel beseft dat een mens niet van brood alleen leeft. Het meest onnozele wat links heeft gedaan, is het hele begrip waarden overlaten aan rechts. En die denken: dankjewel, wij weten wel hoe we hier politieke munt uit kunnen slaan en onze conservatieve revolutie kunnen vormgeven. De enige manier om dit te stoppen, is trouwens het besef dat we zélf onze politieke verantwoordelijkheid moeten nemen.

Moet de lat opnieuw hoger?

Riemen: Wat terug moet komen, is een besef van kwaliteit. Dat zou pas een radicale verandering zijn. Stel je nou eens voor dat de liberalen opnieuw gaan beseffen wat liberalisme in wezen is, iets wat ze al lang vergeten zijn, en dat de sociaaldemocraten weer gaan beseffen wat echte sociaaldemocratie is. In de jaren 1960 stond sociaal-democratie voor mensen de mogelijkheid geven om zich te verheffen, doordat er bibliotheken moeten zijn, musea toegankelijk moesten zijn. Die PvdA bestaat niet meer. Links heeft, sinds het met de Derde Weg de ideologische veren heeft afgeschud, net zo hard meegedaan aan de afbraak van cultuur. Iemand als Joop den Uyl, die ik nog vrij goed heb gekend, Nederlands premier voor de PvdA in de jaren 1970, was een groot intellectueel én een gepassioneerd sociaaldemocraat. Hij snapte nog hoe belangrijk cultuur is. Sociaaldemocraten zouden heel veel kunnen winnen als ze dat terug zouden nemen. In plaats van mensen het gevoel te geven dat ze allemaal veganistisch moeten zijn en spa rood moeten drinken en geen biertje. Zo schep je de ruimte voor andere partijen met een perverse politieke agenda, die beloven: wij maken Nederland weer groot en geven jullie je identiteit terug. En al die zwarte mensen, ach, die laten we maar in de Middellandse Zee.

Premier Rutte sloot als lid van Team Europe mee de omstreden Tunesiëdeal, bedoeld om migrantenboten naar Europa tegen te houden.

Riemen: Samen met de Italiaanse premier Giorgia Meloni, godbetert, en Commissievoorzitter Von der Leyen. Je kunt zoiets toch niet doen? Wat mij betreft, is dat een vorm van politieke criminaliteit. In Tunesië is met president Saied een fascist aan de macht. Stel je voor dat je destijds naar Mussolini toe was gegaan en had gezegd: nou weet je, beste man, we geven je een miljard, maar dan moet jij er wel voor zorgen dat al die Ethiopiërs niet meer kunnen komen. En bedenk dan hoe de geschiedenis daar 50 jaar later op had teruggekeken. Zo zal de geschiedenis hier ook op terugkijken. Die Tunesische president is een volmaakte dictator, die niet te beroerd is om mensen uit Afrika zonder water de woestijn in te jagen. En die geef je dan een grote zak geld, en dan vind je: dat hebben wij als Europa toch weer even goed gedaan!

Zo verliest de EU haar morele gezag?

Riemen: Ja, maar dat kan alleen maar gebeuren in een maatschappij die een fundamenteel moreel kompas is kwijtgeraakt.