Regisseur Sunny Bergman: ‘Heel veel mannen hebben niet door dat ze over grenzen gaan’

‘Veel vrouwen ondergaan seks gewoon omdat ze niet het slachtoffer willen worden van geweld of moord’, zegt documentairemaakster en activiste Sunny Bergman.

Nog op zoek naar een kop koffie, verschijnt ze in het videogesprek. De dikke bos krullen zijn meteen herkenbaar voor wie haar werk volgt. De Nederlandse feministische regisseur Sunny Bergman is immers bekend om een mengvorm van maatschappelijk relevante en persoonlijke documentaires.

In de nieuwe film Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes onderzoekt ze in haar kenmerkende activistische stijl waarom seksueel geweld tegen vrouwen een probleem van ‘epidemische proporties’ is. De goed ontvangen en druk besproken film was al te zien op NPO en in vertoningen in heel Nederland. ‘Ik zou het fijn vinden als de film ook in België vertoond wordt’, zegt Sunny Bergman.

Bergman maakte de film uit boosheid. Hoe komt het dat de samenleving keer op keer faalt in de aanpak van seksueel geweld en vrouwen in de kou laat staan? Ze sprak met academici, psychologen en hulpverleners, politiemensen, advocaten, gewone mannen, en heel veel vrouwelijke slachtoffers.

De film opent met een confronterende scène. Bergman nodigt mannen uit om plaats te nemen voor de camera in haar ‘spiegelhuisje’, en vraagt hen of ze ooit een vrouw hebben verkracht. Stuk voor stuk ontkennen de mannen. Dat zouden ze nooit doen. Daartegenover staan de vrouwen die in het spiegelhuisje het woord nemen. Zij hebben vrijwel allemaal vormen van seksueel geweld meegemaakt. Verschillende van hen zijn verkracht.

Mannen die unisono zeggen: ‘It’s not me’, en vrouwen die bijna allemaal verhalen van seksueel geweld hebben. Dat rijmt dus niet?

Sunny Bergman: Volgens het Nederlands Centrum Seksueel Geweld heeft 22 procent van de vrouwen een verkrachting meegemaakt. Zelf denk ik dat het percentage eigenlijk hoger ligt. Laatst las ik een Amerikaans onderzoek over seksueel geweld bij vrouwelijke studenten. Toen de onderzoekers vroegen of ze weleens waren verkracht, zeiden velen nee. Maar op de vraag of ze weleens seks hadden gehad tegen hun zin in, zei 60 procent ja. In de academische literatuur heet dat unacknowledged rape. Ik was ook in gesprek met Mariëtte Hamer, de Nederlandse regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. Zij hanteerde het cijfer dat een op de twee vrouwen een vorm van fysiek seksueel geweld heeft meegemaakt, van aanranding tot verkrachting.

Dat zijn gigantische cijfers, en heel veel slachtoffers.

Bergman: Dat was een van de aanleidingen om deze film te maken. Wij hebben de laatste tien jaar verschillende schandalen met seksueel geweld gehad: Harvey Weinstein, The Voice of Holland en de zaak-Pelicot. Daar wordt over gepraat en heel gechoqueerd over gedaan. Maar ik dacht steeds maar: als vrouw ben ik niet per se gechoqueerd, ik weet hoeveel dit voorkomt. Seksueel geweld is ook niet iets van alleen maar machtige mannen. Het is overal. Als je kijkt naar hoeveel vrouwen er slachtoffer van worden, dan moet een groot deel van de mannen dit doen. Logisch gezien kan het niet dat maar 1 procent van de mannen al die vrouwen verkracht.

Seksueel geweld: ‘Mannelijke seksualiteit is ofwel gevaarlijk ofwel belachelijk’

Daar zitten ook heel veel partners, vrienden en collega’s tussen.

Bergman: Naar aanleiding van deze documentaire hebben we een aanvullende webserie over verkrachtingsmythes gemaakt die op YouTube te zien is. Drie afleveringen met de langere getuigenissen van getroffenen die we voor de film hebben gesproken. De tweede aflevering is nu online en heet ‘Dat zou hij nooit doen’. Een uitspraak van een van de vrouwen die ik interview. Zij zegt dat de mannen die haar hebben verkracht, mannen zijn waarvan hun vrienden precies dát zouden zeggen. Die mannen zouden zichzelf ook nooit als verkrachter zien. Dat is ook het probleem. Heel veel mannen hebben niet door dat ze over grenzen gaan.

In Nederland is ophef ontstaan over uitspraken van de bekende strafrechtadvocaat Gerard Spong in de film. Hij zegt dat vrouwen zich wel heel makkelijk laten verkrachten, en dat er minder vrouwen verkracht zouden worden als ze zich weerbaarder zouden opstellen.

Bergman: Als reactie is zelfs een paginagrote advertentie in de krant AD verschenen, met de boodschap: ‘Beste Gerard, het ligt niet aan de vrouwen.’ Daarmee wilden de opstellers slachtoffers van seksueel geweld een hart onder de riem steken. Dit was het ultieme staaltje victimblaming. Spong heeft later geprobeerd zijn uitspraken te nuanceren. Maar hij behandelt veel zedenzaken en zou moeten weten dat de meeste slachtoffers van een verkrachting in zo’n situatie bevriezen en dat je daar weinig aan kunt doen, als dat je lichamelijke reactie is.

Waarbij iemand niets meer kan doen of zeggen en het lichaam om zich te beschermen in een soort overlevingsmodus schiet?

Bergman: Precies, en naast fight, flight of freeze-reacties in crisissituaties is er nog een vierde optie, heb ik geleerd, en dat is fawn, zeg maar de wil om te behagen of te pleasen. Bij de persoonlijke situaties die ik in de film onderzoek, waarvan ik me jaren later begon af te vragen of het seks met consent of toch seksueel geweld was, heb ik ontdekt dat fawn mijn reactie was. Ik vertel in de film dat iemand de deur van de hotelkamer op slot deed en zei: nu gaan we seks hebben. Ik was in een romantische situatie met hem, maar dat is wel iets wat je angstig maakt. Dus deed ik maar mee, want ik wilde niet dat het eng zou worden. Dat is voor veel vrouwen herkenbaar. Ze ondergaan het of doen maar mee omdat ze uiteindelijk geen slachtoffer willen worden van geweld of moord. Zeker als je iemand niet zo goed kent, weet je niet of weerbaar zijn uiteindelijk niet nóg gevaarlijker voor je is.

Aantal geseponeerde dossiers over seksueel geweld stijgt: ‘Soms denk ik dat justitie niet alle elementen in een dossier goed onderzoekt’

Zou u dat voorval in de hotelkamer een verkrachting noemen?

Bergman: Op het moment zelf niet, maar nu denk ik dat als je zou kunnen bewijzen dat het echt zo is gegaan, dat onder de term verkrachting kan vallen. Door de psychische druk kon ik niet meer vrijwillig toestemmen. Hetzelfde met een andere situatie die ik in de film bespreek. Als 17-jarig meisje had ik op een Grieks feesteiland dronken seks met een oudere man, van wie ik me verder maar heel weinig kan herinneren. Volgens de nieuwe Nederlandse Wet seksuele misdrijven geldt dat ook als een verkrachting. Ik ben met hem meegelopen en heb niet tegengesparteld, maar ik was te dronken om consent te kunnen geven en dat had hij moeten weten.

Zoiets speelde ook in de Leuvense verkrachtingszaak in België. De rechter oordeelde dat het slachtoffer te dronken was om toestemming te kunnen geven en dat de pleger dat wist of had moeten weten. De geneeskundestudent werd wel schuldig bevonden aan verkrachting, maar kreeg in eerste aanleg geen straf.

Bergman: Toen ik erover las, moest ik ook denken aan mijn 17-jarige zelf, waarbij een man misbruik heeft gemaakt van de situatie. Ik heb dat zelf jarenlang nooit gezien als een verkrachting. Maar als ik bedenk dat een oudere man dit zou doen bij mijn nichtje van 17, vind ik dat moreel verwerpelijk. Dus ik vind het goed dat die situatie in Leuven een verkrachting is genoemd en dat hij daarvoor ook schuldig is bevonden. Als een vrouw zo dronken is dat ze niet meer kan lopen, kan ze ook geen consent meer geven.

In studentenkringen wordt toch ook heel vaak gedronken juist met als doel om grenzen te overschrijden?

Bergman: Ik sprak met een forensisch psycholoog die heel veel onderzoek heeft gedaan naar plegers. Zij zei dat seks drank en/of drugs een hele slechte combinatie is en adviseert om geen seks te hebben als je dronken of in een andere roes bent. Maar, zei ze zelf ook, niemand gaat natuurlijk naar dat advies luisteren.

Misschien is dat ook een generatiekwestie, en wordt het voor jonge mensen die opgroeien met het idee dat seks heldere consent veronderstelt iets normaals?

Bergman: Ik weet dat mijn jongste zoon een keertje vroeg hoe hij kon weten wanneer hij een move kon maken naar een meisje. Ik ging terugdenken aan mijn eigen feestjes van vroeger en hoe dat ging. Ik zei als je allebei wat gedronken hebt en samen wat in het donker zit, kun je over haar arm aaien en haar misschien proberen te gaan zoenen. Toen zei hij: what the fuck, zeg je nou gewoon dat ik iemand dronken moet voeren en zonder consent moet aanraken? Waarop mijn oudste zoon zei: je kunt ook gewoon vragen of je haar mag je zoenen. Toen dacht ik, wauw, die zijn toch een heel stuk verder dan ik, met geïndoctrineerde aannames van decennia geleden.

‘Strijd tegen seksueel geweld moet dringend hoger op de agenda’

In de documentaire onderzoekt u ook wie al die mannen zijn die, bewust of onbewust, seksueel geweld op vrouwen plegen.

Bergman: Uit academische onderzoeken van bijvoorbeeld hoogleraar psychologie en daderexpert Neil Malamuth blijkt dat er heel veel verschillende soorten plegers van seksueel geweld zijn, maar dat ongeveer 20 procent van de mannen echt in de verhoogde risicocategorie valt. Dat zijn mannen met een vrouwvijandig wereldbeeld, die doorgaans ook veel wisselende contacten hebben.

Een op de vijf mannen is dus een potentieel gevaar voor vrouwen?

Bergman: Ja, en dus als je als vrouw ook veel wisselende contacten hebt, is de kans groter dat je zo’n man tegenkomt. Bovendien zijn er ook heel veel mannen die niet binnen het risicoprofiel vallen, die ook grenzen overschrijden. Omdat ze het niet doorhebben, of omdat ze vinden dat een beetje aandringen of pushen voor seks normaal is. Of omdat ze gewoon dronken en geil zijn en niet sensitief zijn voor de signalen van degene met wie ze in bed liggen.

Van die 20 procent mannen in de verhoogde risicocategorie, zijn er volgens het onderzoek ongeveer 7 procent die je kunt categoriseren als echte verkrachters. Binnen die categorie vallen ook mannen met een psychiatrische stoornis, bij wie de kans op herhaling groot is omdat ze bijvoorbeeld totaal geen empathie kennen, en die er echt op uitgaan met de intentie om te verkrachten. In de film zitten ook vrouwen die slachtoffer zijn geweest van dat soort mannen. Vrouwen die gedrogeerd zijn tijdens het nachtleven, en andere vrouwen die met veel geweld zijn verkracht. Dat zijn de mannen die je sowieso echt achter de tralies wilt. Maar dat valt in de praktijk heel erg tegen. De veroordelingscijfers van daders van seksueel geweld zijn extreem laag. In Nederland, hebben we uitgerekend, leidt 0,4 procent van de verkrachtingen tot een veroordeling. Het overgrote merendeel van de verkrachtingen blijft dus ongestraft. Sowieso stapt ook maar een klein percentage van vrouwen en mannen die slachtoffer zijn van seksueel geweld naar de politie.

Er was de verkrachtingszaak-Pelicot, waarbij een man zijn vrouw jarenlang drogeerde en door tientallen mannen liet verkrachten. In Kortrijk kwam recent ook een grote zaak van spiking aan het licht, met cafébazen die jarenlang vrouwen zouden hebben gedrogeerd en seksueel misbruikt. Spiking lijkt meer voor te komen dan we denken.

Bergman: Wij hebben in onze research ook gemerkt dat drogeren een héél groot probleem is en dat daar niet echt een beleid op wordt gevoerd. Je zou nog sneller bloed moeten kunnen testen, of misschien mannen op wie een vermoeden rust, preventief laten volgen. Een van de vrouwen die we spraken, werd gewoon weggestuurd bij de politie. Ze had door het drogeren een gat in haar geheugen en werd wakker naast een wildvreemde man die toegaf seks met haar gehad te hebben, zonder condoom. ‘Als je je niks meer kunt herinneren, wat wil je dan dat we doen?’ werd tegen haar gezegd door de politie. Terwijl zij zei: ‘Dát ik me niks herinner, is juist het misdrijf.’ Toch is daar niets mee gedaan.

Ook Nederland heeft sinds begin 2024 een nieuwe zedenwet waarin het begrip toestemming, net zoals in het vernieuwde Belgische seksuele strafrecht, centraal staat, en het begrip verkrachting een bredere lading dekt dan vroeger. Een goede zaak?

Bergman: We hebben in Nederland anders dan in België nog geen uitspraken gehad op basis van de nieuwe wet, omdat er wachttijden zijn voor verkrachtingszaken bij de rechtbank. Maar het is zeker best goed dat de nieuwe wet er is, ook omdat het een normerende werking heeft. Ik zie het ook bij mijn kinderen. Mijn oudste zoon zei laatst: wist je dat je geen seks meer mag hebben als je heel dronken bent? Het is belangrijk dat dat bewustzijn er komt en dat mannen en vrouwen leren te praten over consent. Mijn film is in Nederland goed onthaald en ik merk tijdens viewings dat er een emanciperende kracht van uitgaat. Niet alleen door de solidariteit die ontstaat tussen getroffenen, maar ook doordat mannen op hun eigen gedrag gaan reflecteren en mensen met elkaar erover in gesprek gaan. Dat was uiteindelijk ook de bedoeling van de film.

Maar bijna alle mannen die in de film aan het woord komen, duwen de term verkrachter hard van zich weg.

Bergman: Het is een beetje vergelijkbaar met de racismediscussie. Als je tegen iemand zegt dat hij zich racistisch heeft uitgelaten, zijn mensen heel beledigd. Al is dat ook wel aan verandering onderhevig, omdat racisme tegenwoordig bon ton lijkt te zijn, ook in de politiek. Maar het gaat erom dat mensen racisme associeerden met de Ku Klux Klan en lynchpartijen. Hetzelfde als je zegt dat iets grensoverschrijdend is op seksueel gebied. Dan reageren mensen beledigd en defensief. Ik ben toch geen verkrachter! Maar heel beledigd zijn is geen behulpzame reactie. Juist mannen die kwetsbaar durven te zijn, en die toegeven dat ze misschien eens iets grensoverschrijdend hebben gedaan, zijn mannen die vrouwen meer kunnen vertrouwen.

Advocate Davina Simons: ‘Politie en justitie laten vrouwen te vaak in de kou staan’

Wat ook opvalt in de film is dat veel slachtoffers worstelen met zelfverwijt, schuld en schaamte.

Bergman: Ik denk dat vrouwen victimblaming heel erg hebben geïnternaliseerd. Ik heb ook een boek geschreven en een documentaire gemaakt die Sletvrees heet, over de negatieve evaluatie van vrouwelijke seksualiteit. Veel vrouwen en mannen groeien op met een totaal verstoord idee van seksualiteit. Als vrouw mag je niet een heel seksueel wezen zijn, dan word je een slet genoemd. Als er dan iets ergs gebeurt, denken vrouwen al snel dat ze niet goed hebben opgelet en voorzichtiger hadden moeten zijn. Vrouwen geven zichzelf ook de schuld omdat hun omgeving vaak zo reageert. Waarom heb je hem mee naar huis genomen? Dat heeft ook weer met die verkrachtingsmythes te maken. Als je gaat zoenen of iemand mee naar huis neemt, moet je ook seks hebben. Ik heb zelf ook zo’n situatie gehad. Ik nam een jongen mee. Ik vond hem knap en pas thuis gingen we zoenen. Toen vond ik het niet lekker hoe hij zoende, en wilde ik eigenlijk gewoon gaan slapen. Maar hij bleef doordrammen en begon letterlijk over blauwe ballen. Ik heb nog even geopperd of hij zich niet in de douche kon aftrekken, maar heb uiteindelijk gewoon toegegeven. Maar dan voel je je wel gebruikt, gedepersonaliseerd. Er gebeurt iets met je lichaam waar je zelf niet bij bent. Je wordt een ding.

Als vrouwen die melding komen maken van seksueel geweld zomaar op hun woord worden geloofd, klonk het bij de zedenpolitie in uw film, dan zijn mannen vogelvrij.

Bergman: Nou ja, de politie zei dat één getuige niet genoeg is voor een veroordeling. En als we het verhaal van een vrouw die zegt slachtoffer te zijn altijd zouden geloven, dat mannen dan vogelvrij zijn. Dat kan ik nog ergens begrijpen. Maar het verhaal van die zogenaamde valse aangiftes is wel een verkeerd narratief, dat overigens heel veel wordt verkondigd, ook op social media, en ook bij de pubers op school waar ik gefilmd heb. Het idee dat vrouwen aangifte doen van verkrachting om wraak te nemen voor een afwijzing, om geld binnen te harken, of om wat dan ook, is wijdverbreid. Maar dat houdt geen steek als je kijkt naar hoe weinig vrouwen aangifte doen, hoe moeilijk het is om aangifte te doen, en naar de uiteindelijke veroordelingscijfers. Uit internationale academische onderzoeken blijkt dat valse aangiftes niet veel voorkomen. Dan vind ik het raar dat mensen zich daar heel druk over maken, maar niet over het feit dat verkrachtingen en andere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag heel veel voorkomen. Je hebt er als vrouw eigenlijk vooral iets bij te verliezen om daarover naar buiten te treden.

Dat zag je ook bij televisiemaker Bart De Pauw, die is veroordeeld voor het stalken van verschillende actrices. In de ogen van sommigen waren die vrouwen heksen, en Bart De Pauw een volksheld.

Bergman: Dat doet me denken aan die Britse acteur en comedian, Russell Brand, die recent is veroordeeld voor verschillende aanrandingen en verkrachtingen. Nadat de eerste beschuldigingen tegen hem bekend waren geworden, ging hij optreden en kreeg hij een staande ovatie. Hij was een soort held van de mannen geworden. Die conservatieve backlash en de alomtegenwoordige vrouwenhaat is heel zorgelijk. Er is een uitdrukking die zegt dat als je gewend bent aan privileges, gelijkwaardigheid voelt als onderdrukking. Daar moet ik vaak aan denken.