‘Opvolger van paus Franciscus zal grote schoenen te vullen hebben’

‘Het lijkt wel alsof hij zijn lichaam heeft opgepompt om toch nog één keer Pasen te kunnen meemaken, om nog één keer het Urbi et Orbi uit te spreken’, schrijft Sander Vanmaercke bij het overlijden van Paus Franciscus.

“Fratelli e sorelle, buonasera.” Dat waren de eerste woorden die Franciscus uitsprak op 13 maart 2013 toen hij net verkozen was als paus en op het balkon van het Sint-Pietersplein verscheen. “Broeders en zusters, goedenavond”, meteen gevolgd door een grapje: “het lijkt erop dat mijn collega’s mij zijn gaan zoeken aan de andere kant van de wereld, maar hier ben ik”. Het kenmerkt Jorge Mario Bergoglio, die de naam Franciscus aannam. Geen tierlantijntjes, geen stijf en houterig gedoe, maar meteen een luchtige en open sfeer scheppen. Het zijn kenmerken die in de eerste dagen en weken van zijn pontificaat meermaals naar voren zouden komen. Geen chique wagen voor hem. Geen met pracht en praal versierde kleren, maar een sobere witte soutane. Geen luxueuze pauselijke woning, maar gewoon het gastenverblijf. Vanaf dag één was het verschil met zijn voorgangers dan ook meteen duidelijk.

Dat hij Franciscus koos als naam is geen toeval. Hij plaatste zich er uitdrukkelijk mee in de voetsporen van Franciscus van Assisi, tot op heden één van de bekendste en meest tot de verbeelding sprekende heiligen die ooit geleefd heeft. Hij was begaan met de armen, werd bijzonder getroffen door het lot van melaatsen en is het meest bekend geworden door zijn liefde voor de natuur en dieren. In zijn Zonnelied schreef en zong hij hoe mooi hij die natuur vindt.

Ook dat zien we bij paus Franciscus terugkomen. Met Laudato Si, de pauselijke encycliek die hij uitbracht in 2015, maakte hij ongelooflijke furore. Voor het eerst riep een religieus leider zo nadrukkelijk op tot het tegengaan van de klimaatcrisis. Terwijl politici nog volop wegkeken en het probleem voor zich uitschoven en nog voor dat jongeren massaal op straat kwamen, sprak Franciscus zich al uit. En hoe.

Met zijn concept van integrale ecologie, benadrukt hij dat de zorg om het klimaat en de strijd tegen armoede hand in hand moeten gaan. De woorden die hij daarvoor gebruikt, spreken voor zich: “wij kunnen er niet onderuit te erkennen dat een ware ecologische benadering altijd een maatschappelijke benadering wordt, die gerechtigheid moet integreren in de discussies over het milieu, om zowel naar de kreet van de aarde als naar de kreet van de armen te luisteren.” Een boodschap die de jaren nadien door heel wat politici is overgenomen.

Niet alleen die zorg voor de natuur rondom hem nam hij over van Franciscus van Assisi. Ook diens devotie voor de meest gemarginaliseerden in de samenleving kwam gedurende zijn hele pontificaat nadrukkelijk aan bod. Ik kan daar talloze voorbeelden van geven, maar eigenlijk is er maar eentje nodig om duidelijk te maken hoe de paus die devotie omzette in de praktijk. In de week voor zijn overlijden, op Witte Donderdag, bracht hij een bezoek aan de Regina Coeli-gevangenis in Rome.

Op een moment dat bijna al zijn publieke verschijningen afgezegd worden omdat hij te ziek is, besluit hij dat dit specifieke bezoek aan een gevangenis wel moet doorgaan. Gevraagd waarom hij naar daar gaat, antwoordt hij: “omdat ik me afvraag waarom zij hier zitten, en ik niet”. In een tijdsgeest waarin vaak opgeroepen wordt om steeds strenger te straffen en waarin de gevangenissen overvol zitten, toont deze simpele zin aan waarom Franciscus zo bijzonder was.

Prioritaire aandacht voor gevangenen, onderdrukten en gemarginaliseerden is hem eigen. Normaal gezien wou hij hun voeten wassen, zoals Jezus deed voor zijn apostelen tijdens het Laatste Avondmaal. Daartoe was hij niet meer in staat. Maar niemand die hem kon tegenhouden om met hen te gaan praten. Niemand die hem kon tegenhouden om een paar dagen voor zijn dood die afspraak wel nog te laten doorgaan.

De dag voor zijn overlijden sprak hij heel kort met de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance, die een driedaags bezoek bracht aan Vaticaanstad. Het bezoek was niet op voorhand gepland, maar Franciscus besloot toch om een korte ontmoeting mogelijk te maken. In de weken daarvoor had hij stevig uitgehaald naar de plannen van het Witte Huis om massaal migranten te gaan deporteren. Hij haalde er de woede van de president en vicepresident mee over de hals. Dat deerde hem niet.

Er was geen persoon ter wereld die zo consequent de rechten van migranten verdedigde. In zijn allereerste reis als paus buiten Rome zette hij koers naar Lampedusa, een Italiaans eilandje waarlangs jaarlijks duizenden vluchtelingen de oversteek proberen maken naar Europa. Geen chic bezoek aan een belangrijk staatshoofd als eerste officiële reis, maar wel een poging om bij het begin van zijn pontificaat meteen de onmenselijke omstandigheden waar vluchtelingen mee te maken hebben in de kijker te zetten.

Ook dat typeert Franciscus. De strijd tegen wat hij “wereldwijde onverschilligheid” voor rechten van vluchtelingen noemde, werd een speerpunt tijdens zijn pausschap. Dat hij daarvoor het Witte Huis moest trotseren, nam hij er rustig bij. Niemand die hem op andere gedachten kon brengen.

Dat neemt niet weg dat ook hij niet feilloos was. Hij was overigens altijd de eerste om dat te benadrukken. Bij zijn bezoek aan België noemde hij dokters die abortussen uitvoeren huurmoordenaars. Dat was onvoorzichtig, fout en veel te snel gezegd. Op vlak van abortus was hij even streng in de leer als zijn voorgangers. Zo’n zaken komen niet overeen met de manier waarop we daarnaar kijken in België, en zijn specifieke uitspraak bracht dan ook wel wat controverse met zich mee.

Ook ik betreur zo’n uitspraken en hoop dat de Kerk de komende jaren en decennia verdere stappen kan zetten in haar omgang met dergelijke ethische thema’s. Ik denk dan bijvoorbeeld ook aan de strijd voor gelijke rechten van vrouwen en homoseksuelen in de Kerk. In tegenstelling tot in de Anglicaanse, de Lutherse en de Protestantse Kerk, kunnen in de Katholieke Kerk enkel mannen gewijd worden tot priester.

Ook deze paus heeft daaraan niets kunnen veranderen, hoewel hij grote stappen vooruit heeft gezet door vrouwen te benoemen in tal van sleutelposities binnen het Vaticaan en af en toe de deur openzette voor de mogelijkheid om ooit vrouwen toe te laten om diaken te worden.

Eind 2023 stuurde hij ook een bijzondere mededeling de wereld in door te zeggen dat priesters vanaf nu homoseksuele koppels mogen zegenen. Een grote stap in de omgang het Vaticaan met homoseksualiteit. Het toont de bereidheid van de paus om de Kerk dichter bij de samenleving te brengen, maar enkele belangrijke stappen blijven voorlopig nog steeds uit. Kerkelijke huwelijken voor homoseksuelen blijven bijvoorbeeld nog steeds onmogelijk.

Ik ben benieuwd wat de komende decennia op dat vlak zullen brengen.

Op Paasmaandag ging hij heen. Het lijkt wel alsof hij zijn lichaam heeft opgepompt om toch nog één keer Pasen te kunnen meemaken, om nog één keer het Urbi et Orbi uit te spreken. Ik denk echt dat hij dat belangrijk vond en dat hij niet wou sterven in de lange periode dat hij in het ziekenhuis lag. Zo vastberaden was hij wel. Ook dat kenmerkt hem.

Wat er nu komt, weet niemand. Eerst in ieder geval een periode van rouw en dan komen alle kardinalen van onder de 80 jaar samen om een opvolger te kiezen. Dankzij zijn vele benoemingen van nieuwe kardinalen de afgelopen jaren, heeft Franciscus ook daar nog wel een handje in. Hij wou duidelijk iemand van “zijn lijn”, iemand die zijn werk kan verderzetten. Wie het ook wordt, het zijn grote schoenen om te vullen. Paus Franciscus was een bijzondere man. Ik ga hem oprecht missen.