‘Mishandeling in woonzorgcentra? Meer regels zullen niet volstaan’

‘We hebben nood aan directies die kunnen leiden in plaats van overleven. Aan teams die gesteund worden, niet uitgeperst’, schrijft Emily Verté naar aanleiding van de recente gevallen van onwaardige behandeling van bewoners in woonzorgcentrum in Oudenaarde.

Een oudere vrouw met dementie die schreeuwt en alleen op haar kamer wordt gezet om ‘de rust te bewaren’. Een zorgkundige die twijfelt, maar zwijgt. Het zijn geen uitzonderingen. Wat in Oudenaarde, Heule en Gavere aan het licht kwam, is pijnlijk – maar het is niet nieuw, en helaas ook niet uniek.

Oudermishandeling – of beter: oudermis(be)handeling – komt in verschillende vormen voor: van fysieke of psychische mishandeling tot verwaarlozing, financiële uitbuiting of het systematisch negeren van iemands autonomie. Het gebeurt thuis, in ziekenhuizen en in woonzorgcentra. Soms opzettelijk, vaker uit overbelasting, onwetendheid of een gebrek aan ondersteuning. Het is een systeemprobleem, en dus vraagt het een systeemantwoord.

Als bruggenbouwer op het snijpunt van publieke en private ouderenzorginitiatieven en het beleid, zie ik elke dag hoe kwetsbaar die zorg is. Hoe medewerkers hun best doen in moeilijke omstandigheden. Hoe directeurs overleven in plaats van leiden. Hoe de reflex om regels aan te scherpen telkens opnieuw opduikt, terwijl het fundamentele antwoord elders ligt: in mensen, in houding en in samenwerking. Niet in het viseren van een hele sector door tendentieus te verwijzen naar extremen.

Een cultuur van samenhorigheid en alertheid

Goede zorg begint bij nabijheid en alertheid. Bij medewerkers die durven zeggen dat iets niet klopt. Bij vrijwilligers, studenten en interims die zich erkend voelen en mee verantwoordelijkheid opnemen. Elk signaal telt, en moet serieus genomen worden. Dat vraagt om een cultuur waarin iedereen zich veilig voelt om te spreken – en gehoord wordt wanneer dat gebeurt.

Geen one size fits all

Oudermis(be)handeling is complex en vraagt verschillende antwoorden. Fysieke agressie vraagt een ander antwoord dan psychische druk of financiële uitbuiting.

We moeten inzetten op vaardigheden zoals observeren, communiceren, grenzen stellen en signaleren. Dat vraagt opleiding én ondersteuning, niet enkel protocollen.

Van controle naar partnerschap

Voor ouderen met dementie of psychiatrische problemen volstaat een klassieke zorgstructuur vaak niet. Daar is bredere samenwerking nodig: tussen woonzorgcentra, geestelijke gezondheidszorg, eerstelijnszorg, spoed, ziekenhuizen en lokale besturen.

Samenwerking die vandaag nog te vaak ontbreekt, afhangt van toevallige contacten of persoonlijke netwerken. Net daarin zit de hefboom voor preventie: vroeg signaleren, samen dragen, samen handelen.

De overheid moet durven evolueren van controleur naar bondgenoot. Vandaag reageren we vooral ná incidenten. Dat creëert wantrouwen en versterkt defensief gedrag. Wat nodig is, is een beleid dat investeert in mensen: in opleiding, in leiderschap, in gedeelde verantwoordelijkheid over zorg- en welzijnsdomeinen heen.

Tal van onderzoeken wijzen bovendien op het positieve effect van transparantie en publiek toegankelijke informatie over de kwaliteit van zorg (Yang e.a., 2022). Bestraffende maatregelen tegenover voorzieningen met lage scores leiden daarentegen vaak tot afbouw van aanbod of zelfs een daling van de zorgkwaliteit (Lin, 2015). Er dringt zich dus een fundamentele koerswijziging op: weg van toezicht op input en vergunningsvoorwaarden, naar een model dat stuurt op output, op kwaliteit en op het groeiproces.

Tijd voor echte keuzes

Laat dit een kantelpunt zijn. Niet naar méér regels, maar naar een andere houding. Niet naar krampachtig beleid, maar naar gedeelde zorg. We hebben nood aan directies die kunnen leiden in plaats van overleven. Aan teams die gesteund worden, niet uitgeperst. Aan ruimte om mens te zijn, ook in zorg. Dat vraagt investeringen, ja, maar vooral ook keuzes. Keuzes voor cultuur, voor samenwerking en voor vertrouwen.

Er is dringend behoefte aan een vernieuwend zorgsysteem waarin ruimte is voor differentiatie van het aanbod, zodat het welzijn van alle betrokkenen – ouderen, mantelzorgers én medewerkers – centraal komt te staan. Een persoonsgerichte en integrale zorgomgeving die vertrekt vanuit de reële noden van alle stakeholders. Al decennialang klinkt die ambitie in beleid en praktijk, maar echte hervormingen blijven uit. Een shift naar integrale zorg vertrekt vanuit de lokale realiteit. Ze vraagt systemische samenwerking tussen zorg- en welzijnsactoren én sterke verbinding met het hele informele netwerk (Verté, 2017).

Geen eilanden, maar levendige schakels in een netwerk

Woonzorgcentra mogen geen eiland zijn, maar een levendige schakel in een lokaal zorgnetwerk. Verankerd in de buurt en verbonden met huisartsen, thuiszorg, vrijwilligers, buurtinitiatieven en welzijnspartners. Alleen zo bouwen we aan warme zorg, gedragen door de samenleving. Niet top-down, maar samen.

Emily Verté is doctor in zorgbeleid en inhoudelijk directeur van Vlozo.