‘Mensen die geloven dat de aarde plat is, verschillen niet zoveel van u en mij’

Actrice en theatermaakster Simone Milsdochter pleit voor intellectuele nederigheid en (zelf)twijfel. ‘We kunnen de kwaliteit van het maatschappelijk discours sterk verbeteren als we de limieten van ons verstand erkennen en beseffen dat veel van wat wij geloven, afhangt van de mensen om ons heen.’

In 2017 explodeerde het internet toen de beroemde Amerikaanse rapper Bobby Ray Simmons aka B.o.B. (1,9 miljoen volgers op Twitter) begon te twitteren waarom hij nu zeker wist dat de aarde plat was.“No matter how high in elevation you are, the horizon is always eye level.” (“Hoe hoog je je ook bevindt, de horizon is altijd op ooghoogte.”)

Het begon pas echt viraal te knetteren toen de gerenommeerde astrofysicus Neil deGrasse Tyson (14 miljoen volgers) terug begon te twitteren om B.o.B. uit te leggen waarom dit niet zo is. “Listen B.o.B., once and for all… small sections of large, curved surfaces will always look flat to little creatures that crawl upon it.” (Kleine delen van grote, gebogen oppervlakken zullen er altijd plat uitzien voor kleine schepsels die erop kruipen.)

Antwoord van B.o.B.: “Sorry …I didn’t wanna believe it either.…the horizon is always eye level…” Hij bleef bij zijn standpunt. 

U lacht. Maar onze impulsreactie op dit verhaal is fout. We lachen om de Flat Earthers en we gaan ervan uit dat ze ofwel dom, ofwel gek zijn. Maar eigenlijk verschillen ze niet zoveel van u en mij. Wij allemaal geloven dingen waarvan we niet zeker weten of ze wel waar zijn.

Wij absorberen nieuws en informatie niet alleen meer uit de geijkte ‘betrouwbare’ bronnen zoals de krant of de publieke omroep. Ook blogs, digitale kanalen en sociale media hengelen naar onze aandacht en gooien daarom om het even wat op papier, online en in de ether. Hoe kunnen we in godsnaam in deze jungle vol berichtgeving nog weten wat waar en wat vals is?

Goed, laten we beginnen met proberen te definiëren wat fake news is. Wat is het verschil tussen nieuws en nepnieuws?

Nieuws wordt vooralsnog door de meeste mensen gezien als iets dat gemaakt is door professionele journalisten die relevante informatie brengen over wat er in de wereld gebeurt. Ze checken en dubbelchecken die informatie en doen dat op een zorgvuldige en eerlijke wijze, met ruimte voor woord en wederwoord, zoals de journalistieke deontologie dat voorschrijft.

Daar tegenover staat nepnieuws, fake news. Correcte informatie, zorgvuldig gemixt met verbeelding, feiten vervlochten in fictie. (Deels) verzonnen verhalen die verschillende agenda’s kunnen dienen. Vaak is de inzet commercieel of politiek gewin, al behoren aandacht en een moment van internetroem ook tot de mogelijke drijfveren.

In Macedonië, bijvoorbeeld, verdienen mensen geld door van achter hun computer websites te beheren waarop ze nepberichten posten – liefst spectaculair – en daar advertenties naast te  plaatsen. Sensatiebelust als wij mensen zijn, klikken we op het spektakel, krijgen de advertenties erbij … Kassa-kassa voor de fakenewsfabriek. Commercieel oogpunt.

Andere verhalen worden verzonnen vanuiteen politieke motivatie. Politieke agenda’s worden door valse beloftes en nepnieuws doorgedrukt en de geloofwaardigheid van politieke tegenstanders wordt ondermijnd door het verspreiden van onware verhalen.

De ontmaskering van het Israëlische desinformatieproducerende spookbedrijf Team Jorge heeft u vast in het nieuws voorbij zien komen. Een internationaal team van onderzoeksjournalisten, waaronder Kristof Clerix van Knack, ging undercover en legde via-via contact met ‘Jorge’, de man achter het bedrijf dat al tientallen presidentsverkiezingen wereldwijd heeft gemanipuleerd.

Hoe ze dat doen? Het bedrijf heeft een zeer gesofisticeerde softwaretechnologie ontwikkeld waaraan maar liefst 39.000 valse socialemediaprofielen zijn gekoppeld. 39.000 neppersonen met een voornaam, achternaam, geboortedatum, taal, woonplaats, én een gestolen profielfoto. Die 39.0000 fake-mensen hebben dan ook nog eens verschillende profielen op verschillende platformen; én op Facebook én op Twitter én bij Amazon, zodat het net echte mensen lijken.  39.000 neppersonen die je kunt laten zeggen en verspreiden wat je wil.

6 tot 15 miljoen euro is het tarief van team Jorge om een online beïnvloedingscampagne uit te rollen, en het vraagt 18 maanden om het beoogde doel te bereiken: de zakenman kan zijn concurrent onderuit halen, de veroordeelde crimineel zijn blazoen oppoetsen, de politicus de verkiezingen manipuleren. En team Jorge is niet het enige bedrijf dat actief is in de schimmige desinformatiemarkt…  

(Lees verder onder de preview.)

Desinformatie in het openbare domein beïnvloedt hoe we naar de realiteit kijken of er juist van weg kijken. Hoe kun je nog een democratisch debat voeren als je het zelfs over de basale feiten niet meer eens raakt? “Sorry…the horizon is always eye level.”

Maar hoe moeten we dan met al die nieuwe informatie (waar of fake) omgaan? Er zijn ruwweg twee manieren om dat te doen. De intuïtieve manierhoudt in dat je op basis van de ideeën, overtuigingen, kennis en ervaringen die je al hebt, heel gemakkelijk tot conclusies komt. Van nature zijn we geneigd om informatie die overeenkomt met wat we al denken, gemakkelijker aan te nemen: deconfirmation bias. Tegenargumenten klinken minder plausibel. We willen nu eenmaal graag horen wat ons het beste uitkomt.

Daarnaast is er ook de kritische manier. Het nieuws wordt gecheckt, alle argumenten gecontroleerd. Factchecking. Maar dit kost tijd en moeite. En dan zijn we snel afgeleid.

Het goede nieuws is dat we dat factchecken niet meer zelf hoeven te doen. Professionele factcheckers doen het nu voor ons. En als u zich de vraag stelt: ‘Zijn die factcheckers wel te vertrouwen ? Wie checkt de factcheckers?’ Dan is het antwoord: iederéén! Het is namelijk hun deontologische code om de checks zo transparant te brengen dat je alle bronnen kunt nakijken.

‘Vertrouw ze niet, die factcheckers ! Geloof ze niet. Ook zij maken deel uit van de wereldwijde samenzwering van kwaadaardige reptielen. Een geheim genootschap dat zijn macht uitoefent over de banken, de politiek en de media en zo de touwtjes in handen en de wereld in zijn greep heeft.’

Fantasierijk zijn sommigen zeker maar laten we niet vergeten dat velen ondertussen de redehebben losgelaten. ‘Rede en verstandelijke argumenten, dat is voor de elite die op ons neerkijkt en toch alles beter weet dan wij. Het is een complot ! Ze dwingen ons zelfs insecten te eten. Fuck the system. Destroy the establishment.’ Vergis u niet, er zijn minder Belgen die op zondag naar de mis gaan dan er in het reptielencomplot geloven.

En het ontkennen van de wetenschap is al helemaal mainstream geworden. Veel mensen blijven overtuigd van hun gelijk, ondanks de wetenschappelijke consensus over verontrustende problemen zoals de opwarming van de aarde. “De poolkappen smelten niet ze groeien juist aan! Global warming is angstporno, paniekzaaierij!”

Alternatieve feiten. Ze maken ons blind voor de echte feiten.Maar deze vooringenomenheid bepaalt letterlijk de toekomst; de leefbaarheid van ons klimaat. De inzet is hoog. Daarom is het niet goed om de Flat Earthers weg te lachen. Als we de uitdagingen waar we voor staan echt willen aanpakken moeten we proberen te begrijpen waarom we zo vatbaar zijn om dingen te geloven die niet waar zijn – behalve dat we graag willen horen wat ons het beste uitkomt.

Waarom? Omdat we simpelweg niet genoeg weten om alles wat we geloven, uit te kunnen leggen. We geloven dat de aarde om de zon draait. Maar kunt u de astronomische observaties uitleggen die dit geloof ondersteunen? Ik niet.

(Lees verder onder de preview.)

Het meeste van wat we geloven is niet gegrond in ons hoofd. Omdat er in dat hoofd niet veel zit. De Amerikaanse psycholoog Thomas Landauer heeft in de jaren 80 van de vorige eeuw onderzocht hoeveel een individu aan kennis kan opslaan in zijn hoofd in bytes – zoals het geheugen van een computer. Door verschillende tests leerde hij hoeveel iemand aan kennis kon opnemen en hoeveel die persoon ook weer vergat wat hij had geleerd, en dat uitgerokken over een tijdspanne van 70 jaar. De uitkomst: 1 gigabyte. In zeventig jaar! Voor € 14,99 koop je een usb-stick die 64 gigabytes kan onthouden.

Wij mensen zijn dus niet gemaakt om veel gedetailleerde informatie op te kunnen slaan. Maar dat hoeft ook niet want wij werken samen. Wij delen informatie. Ieder heeft zijn eigen beetje deskundigheid en we hebben onszelf zo geëvolueerd dat we onze kennis delen, ook van generatie op generatie. Wetenschap, technologie en kunst hebben zich zo gestaag kunnen ontwikkelen.

En zo vervaagt soms de grens tussen wat we echt weten en wat we gewoon aangenomen hebben. En loop je het gevaar dat je een uitgesproken mening over iets hebt omdat je het gevoel hebt dat je het begrijpt maar dit gevoel van begrip is vals. Jouw kennis komt namelijk van mensen uit je omgeving die een uitgesproken idee over iets hebben omdat ook zij het gevoel hebben dat ze het begrijpen maar hun begrip komt ook weer van mensen die het gevoel hebben dat ze het begrijpen.

En komen we terecht in een situatie waarbij grote groepen mensen meer geloof hechten aan de kennis van een dansleraar over virussen dan aan die van de viroloog. Dan luisteren mensen, als het gaat over het klimaat, niet naar de ‘panikerende’ klimaatwetenschapper, maar wel naar de sussende woorden van onze charismatische nonkel Jef: ’Toen ik jong was waren er toch ook al hete zomers!’  

We kunnen vals geloof in iets niet uitroeien. Wat we wel kunnen doen is onszelf oefenen in intellectuele nederigheid, de gedachte acccepteren dat sommige van onze ideeën, die we met zekerheid en stelligheid verdedigen, wel eens helemaal niet waar kunnen zijn. Kom los van het onwrikbare geloof in het eigen gelijk. Het leidt tot polarisatie, tot de onwil om feiten te erkennen die knagen aan het eigen gelijk, en zelfs tot de gretige bereidwilligheid om leugens te verspreiden.

We hebben een ongelooflijke kans om de kwaliteit van ons discours te verbeteren door de limieten van ons verstand te erkennen en door het besef dat veel van wat wij geloven, afhangt van de mensen om ons heen – de dansleraar, onze charismatische nonkel Jef. Dus open je tuinhekje. Stap van je eigen erf. Breek uit je geijkte denkkader en CHECK de fucking FACTS. Dat is het begin van inzicht.

Deze tekst is een fragment uit de voorstelling ‘Fektsjek. Een pleidooi voor waarheidsvinding en een ode aan de twijfel’, die Simone Milsdochter maakte voor Theater aan Zee 2023, in samenwerking met de factcheckredactie van Knack.