‘Korte maar intense crisissituaties hebben nauwelijks invloed op bestaande machtsverhoudingen’

‘We hebben een systeem gebouwd dat elke golf vol incasseert en daarna zonder koerscorrectie gewoon doorgaat’, schrijft Niel Staes van de ecologische denktank Oikos. ‘Crisismanagement heeft een nieuwe horizon nodig. We moeten blijven praten over economische ideeën die de status quo beroeren.’  Deze bijdrage maakt deel uit van  de zomerreeks De Doordenkers van Knack.be: Loon naar Werken.

Wie had ooit gedacht dat een kaskraker uit Hollywoon met Margot Robbie en Ryan Gosling onze maatschappij zo’n vlijmscherpe spiegel zou voorhouden. Met humor en een stevige dosis sarcasme kaarten ze traditionele machtsverhoudingen en de overlevingskracht van de status quo aan. Ik heb het echter niet over Barbie, maar over hun vorige samenwerking, The Big Short.

(Lees verder onder de trailer.)

Deze aangrijpende boekverfilming blikt kritisch terug op de financiële crisis in 2007-2008. In de jaren na de totale implosie van de financiële markten heerste de totale straffeloosheid. Van niemand die via zijn ‘werk’ de maatschappij immense schade toebracht, werd enige verantwoordelijkheid geëist. Integendeel, de banken werden gered, corrupte traders gingen vrijuit en het bonussenbeleid ging onverstoord verder. Ook politiek kwam er nauwelijks initiatief om de weeffouten uit het verleden recht te zetten. Zodra de woede van ‘Occupy Wall Street’ wegebde, keerde de status quo geruisloos terug.

Ik maak een sprong naar 2020. De coronapandemie laat ons opnieuw de impact van dat 21^ste-eeuws crisismanagement zien. Aanvankelijk deed de plotse verschuiving van maatschappelijke prioriteiten en de daadkracht om zaken anders te organiseren, dromen van een echte paradigmashift. Is een wereld waarin menselijkheid, solidariteit en erkenning een prominente rol spelen, dan toch mogelijk? Zij die via hun werk de maatschappij draaiende hielden, konden toen rekenen op veel handgeklap en lippendienst. Toch kwamen er uiteindelijk in de praktijk amper structurele veranderingen. Sterker nog, die wereld lijkt voor de zorgverleners van Triamant of winkelbedienden van Delhaize vandaag wel Barbieland, want – net als in 2008 – werden oude gewoonten en gefaalde structuren snel weer in ere hersteld.

Die recente geschiedenis illustreert een ontluisterende realiteit: korte maar intense crisissituaties hebben nauwelijks invloed op bestaande machtsverhoudingen. De regel lijkt wel: ‘Let’s waste a good crisis‘. We hebben een systeem gebouwd dat elke golf vol incasseert en daarna zonder koerscorrectie gewoon doorgaat. Combineer dat met een planeet in volle transitie en je hebt een verklaring voor de stijgende spanning doorheen de maatschappij. Iedereen aan boord is zenuwachtig, want de volgende golf is te krachtig om even vol op de boeg te nemen en nadien weer de koers te hervatten. We gaan alle hens aan dek nodig hebben, als we deze golf willen overleven. En een sleutelopdracht daarin is het realiseren van fair systeem van ‘loon naar werken’. Misschien is dat wel een van de grootste uitdagingen de komende decennia.

De crisisjaren tonen immers twee grote obstakels aan. Ten eerste dat er in het huidige model zelden een eerlijke koppeling is tussen de meerwaarde die iemand creëert voor de maatschappij en de erkenning die er tegenover staat. Vanuit een puur kapitalistische logica zou je nochtans verwachten dat er een perfecte balans tussen die twee ontstaat. Zij die basisvoorzieningen (voeding, zorg, onderwijs, mobiliteit, cultuur, …) op een duurzame en hoogwaardige manier verzorgen, zouden goed verloond moeten worden. Daarentegen zouden bullshit jobs (cf. Graeber) – waar is trouwens het debat hierover heen – juist een lage of geen verloning en weinig waardering moeten krijgen. Maar in de feiten is het vaak omgekeerd…

Ten tweede blijkt het bijzonder lastig om aan die mismatch iets te doen. Noch tijdens de bankencrisis, noch tijdens Covid-19-pandemie is er een geloofwaardige inspanning geweest om dat fundamenteel te corrigeren. ‘Loon naar engagement’ is en blijft een totale illusie binnen alle geledingen van de samenleving. Of om het in de termen van The Big Short te zeggen, onze economie blijft ‘shit’-werk erkennen als ‘Triple A’-tijdsinvesteringen.

Dat is trouwens niet toevallig. Het zijn immers steeds dezelfde actoren die net vanuit hun machtspositie voor, tijdens en na elke crisis, rechter, jury en beul mogen spelen voor ideeën die de balans structureel zouden verschuiven. Of zoals een Belgische topbankier na de Dexia-crisis ooit zonder verpinken tijdens een rondetafelgesprek zei: “Wie beter om de fouten uit het verleden te corrigeren, dan zij die vanop de eerste rij zagen waar het fout liep.” Anno 2023 zie je stilaan dezelfde logica opborrelen vanuit de fossiele industrie. Zij werpen zich op als de grote redders die ons door deze storm gaan loodsen. Lachwekkend uiteraard, want de sleutelconclusie van de laatste jaren is toch: crisismanagement hoort niet thuis in de handen van zij die de crisis veroorzaakten. ‘Loon naar werken’ zullen we enkel realiseren als we een actief beleid voeren en verdedigen om beslissingsprocedures meerstemmig te maken. Deze planeet en maatschappij hebben nood aan zuurstof en dus ook frisse ideeën.

Crisismanagement heeft een nieuwe horizon nodig. We moeten blijven praten over economische ideeën die de status quo beroeren. Blijven discussiëren over de impact van een basisinkomen, een verschuiving van belastingen naar vermogens, proportionele boetes, verregaande progressieve inkomstenbelastingen, een welvaartsbeperking, of een maximuminkomen is daarin cruciaal. Maar dat kan enkel resultaat opleveren als we elke vorm van diversiteit en ‘werk’ in de maatschappij respecteren. Enkel zo gaan we een systeem kunnen opbouwen waar duurzaam engagement ook door de markt naar waarde wordt geschat.

Niel Staes is mede-oprichter van Zeronaut.be. Hij is actief bij denktank Oikos en zetelt voor Groen in de Antwerpse gemeenteraad.