Kees Schuyt, vader van de burgerlijke ongehoorzaamheid: ‘Ouderen, vraag aan je kleinkinderen voor wie zij zouden stemmen’

Omdat de politiek niet luistert naar hun legitieme eisen en ze het generatie-evenwicht met jongeren willen herstellen, moeten ouderen wat stouter worden, vindt Kees Schuyt, de vader van de burgerlijke ongehoorzaamheid.

Kees Schuyt (80) is een bekende Nederlander die op het snijvlak van sociologie en rechten in de jaren zeventig promoveerde op een onderzoek naar burgerlijke ongehoorzaamheid. Sindsdien gaat heel Nederland bij hem te rade om te vragen welke acties van ongehoorzaamheid al dan niet kunnen. Mogen woedende boeren een minister bedreigen voor zijn woning? Wat met de kunstklevers in onze musea? Mogen studenten een faculteitsgebouw bezetten? En hoe ver mag Extinction Rebellion gaan om het klimaat redden?

‘Iedereen vraagt mij: wat vindt u ervan? Mag ik burgerlijk ongehoorzaam zijn?’ Onlangs vroeg een 16-jarige me of hij mocht spijbelen voor een klimaatbetoging. Ik antwoord altijd met een tegenvraag: wat vindt u er zelf van? Om te weten of iets mag, heb je geen deskundige nodig. Je moet zelf afwegen of een actie strookt met jouw eigen moraal en of je de risico’s, bijvoorbeeld een arrestatie of veroordeling, erbij wilt nemen. Soms zijn die risico’s heel groot. Dan moet ik niet zeggen: “Doe het maar.”’

De laatste die aanschoof om raad is de vereniging Grootouders voor het Klimaat. Zij nodigden Schuyt, de tachtig voorbij en zelf grootouder, onlangs uit in Antwerpen om het te hebben over ‘de volgende stap’ in hun strijd om het klimaat te redden voor hun kleinkinderen.

‘Die vraag komt niets te laat’, zegt Schuyt. ‘Tot voor kort dacht ik dat we de klimaatstrijd voor de kleinkinderen van onze kleinkinderen moesten voeren, maar uit alle wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat de situatie urgenter is. Het gaat om de kinderen van mijn kleinkinderen. Als we niet krachtig genoeg optreden, belanden de kinderen die vandaag geboren worden over zeventig jaar in een klimatologische hel. Met het keurige maar ook wollige en nietszeggende gepraat van de Nederlandse minister-president Mark Rutte schieten we niets op. Ik noem het mooi verpakte onwil.’

Schuyt wijdde een deel van zijn leven aan de analyse van wat burgerlijke ongehoorzaamheid is en mag zijn. ‘Die discussie is opnieuw zeer levendig. Denk maar aan het protest van boeren tegen de stikstofregeling, in Nederland en Vlaanderen. In Nederland werden hun acties almaar brutaler. Ze reden zelfs met hun tractoren op de snelweg om het verkeer te hinderen. Zonder kentekens. Dat is verboden, maar niemand kreeg een bekeuring.

In uw proefschrift ‘Recht, orde en burgerlijke ongehoorzaamheid’ argumenteerde u in 1972 dat burgerlijke ongehoorzaamheid van alle tijden is.

Kees Schuyt: Al in de vijfde eeuw v. Chr. schreef Aristophanes het toneelstuk Vrouwenstaking, waarin vrouwen weigerden om naar bed te gaan met hun mannen zolang ze oorlog voerden. Dat vind ik een mooi voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid. In de negentiende eeuw weigerde de Amerikaanse filosoof Henry David Thoreau belastingen te betalen zolang zijn land oorlog voerde tegen buurland Mexico. Later kwamen daar nog Mahatma Gandhi, Martin Luther King, Rosa Parks, de Vietnam-dienstweigeraars, Bernadette Devlin in Noord-Ierland, de Provobeweging in Amsterdam en heel veel anderen bij.

Je moet de klimaatstrijd samen met kunstenaars voeren, niet tégen hen.

Wat is het verschil tussen ongehoorzame burgers en burgers die burgerlijk ongehoorzaam zijn?

Schuyt: Ongehoorzame burgers heb je altijd en overal. Mensen die te snel rijden met de auto, veinzen dat ze ziek zijn om niet te hoeven werken of geen belastingen betalen.

Maar wanneer wordt geen belastingen betalen een daad van burgerlijke ongehoorzaamheid?

Schuyt: Wanneer je het weloverwogen doet om iets onrechtvaardigs aan te klagen. Thoreau ging in fiscale staking omdat hij de oorlog onverantwoord vond. Dat is iets anders dan geen belastingen betalen om rijker te worden.

Waarom is het gewetensvolle van een actie zo belangrijk?

Schuyt: De zwarte burgerrechtenactiviste Rosa Parks weigerde in 1955 op te staan voor een blanke jongeman in het voor blanken gereserveerde deel van een bus. Haar daad van burgerlijke ongehoorzaamheid leidde tot een volksopstand. Het was een illegale actie die indruiste tegen de wetten van de staat Alabama, maar ze was gewetensvol. Dankzij haar actie besliste het Hooggerechtshof twee jaar later dat de segregatiewetten ongrondwettelijk waren. Hetzelfde is gebeurd in Nederland toen een van de eerste gevallen van euthanasie er voor de rechtbank kwam. De huisarts die de euthanasie uitvoerde, kreeg geen straf en zijn zorgvuldige actie van burgerlijke ongehoorzaamheid werd enkele jaren later geregeld in een nieuwe wet.

U bent beroemd geworden door de zogenaamde ‘tien wetten van Schuyt’. Dat zijn tien kenmerken waaraan acties van burgerlijke ongehoorzaamheid moeten voldoen.

Schuyt: De actie moet zeker illegaal zijn. Ze moet voortkomen uit een beroep op het geweten. Ze moet in het openbaar gebeuren, weloverwogen zijn en je moet vooraf goed nadenken over de risico’s die je loopt. Besef dat je gearresteerd of in mekaar geslagen kunt worden door de politie. Dat gebeurt wel vaker.

Moet er een verband zijn tussen de actie en het doel dat ermee beoogd wordt?

Schuyt: Het liefst wel. Zo was er onlangs veel te doen over de zogenaamde kunstklevers, jonge mensen die zich vastlijmden aan beroemde kunstwerken. Hun boodschap was: jullie beschermen met veel geld en middelen al die mooie kunstwerken, maar waarom doen jullie niet evenveel inspanningen om onze mooie aarde te beschermen?

Hebben ze een punt?

Schuyt: Het is een originele en opvallende actie, waarmee ze heel snel de aandacht op het klimaatprobleem vestigen. Het probleem is dat de actievoerders een verkeerde associatie maken. Kunst is een intrinsieke bezigheid die je moet waarderen en in de geschiedenis opnemen. Het behoud van het klimaat heeft ook die intrinsieke waarde. Je hoort die strijd samen met kunstenaars te voeren, niet tégen hen. Hun werken beschadigen is geen daad van burgerlijke ongehoorzaamheid, het werkt contraproductief.

Hoe moet het dan wel?

Schuyt: De voorbije maanden groeide het protest tegen privévliegtuigen omdat ze zeer belastend zijn voor het milieu. Ook Max Verstappen, de Nederlandse kampioen formule 1, heeft er eentje. Onlangs wilde hij tijdens het weekend van Amsterdam naar Twente vliegen. Dat ging niet door. Milieuactivisten hadden besloten om de hele middag op het platform in peloton rond zijn geparkeerde jet te fietsen. Verstappen kon geen kant op, tot de politie de actievoerders van hun fiets rukten en in elkaar sloegen. Jammer van dat einde, maar de actie was wel geslaagd omdat er een verband was met het doel, het redden van de aarde. Het middel valt samen met het doel. Het middel heiligt het doel en niet andersom. Mijn advies: wees speels en creatief in je acties. Je bereikt er meer mee.

Mislukte politici zouden minimaal acht jaar uit de actieve politiek moeten stappen.

Meer dan met gewelddadige acties?

Schuyt: Als het over het de legitimiteit van burgerlijke ongehoorzaamheid gaat, is de staatsvorm cruciaal. In autoritaire regimes zoals Rusland is geweld wél gerechtvaardigd. Daar mogen dienstweigeraars de kantoren in brand steken waar jonge, onschuldige Russen opgeroepen worden voor een misdadige en zinloze want onrechtmatige oorlog tegen Oekraïne. In redelijk goed georganiseerde democratieën zoals in Nederland en België ligt dat anders. Maar ook hier kunnen wetten soms tegen ons geweten indruisen en onrechtmatig zijn. Daar actie tegen voeren kan zeer wenselijk zijn. Dat is het lastige bij de klimaatprotesten: ze druisen niet in tegen ondemocratische, onrechtvaardige of onrechtmatige wetten, maar tegen het uitblijven van adequate wetgeving, tegen te late en te lakse wetgeving ten behoeve van nog niet geboren personen.

Wat vindt u van Extinction Rebellion? Die groepering lokt soms geweld uit om meer aandacht te krijgen.

Schuyt: Ik gaf een maand geleden een lezing voor het wetenschappelijk bureau van de Partij voor de Dieren. Daar waren enkele demonstranten van Extinction Rebellion aanwezig. Extinction Rebellion was in het begin wel gewelddadig. In Nederland hebben ze geprobeerd varkensstallen in brand te steken en boeren persoonlijk bedreigd. Dat doen ze niet langer, omdat ze beseffen dat veel mensen zich net door dat geweld tegen hun acties keerden. Elke actie moet als doel hebben om de eigen aanhang te vergroten, om er zo veel mogelijk mensen bij te betrekken.

Daarom keurt u ook de acties van de kunstklevers niet goed?

Schuyt: Veel mensen keuren zulke acties af, je wint er dus niets mee. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat je 25 à 30 procent van de burgers moet overtuigen om verandering in een samenleving te bewerkstelligen. Met een minderheid van geitenwollensokken kom je er niet.

Je kunt ook een rechtszaak tegen de overheid beginnen, zoals bij de Urgenda-klimaatzaak in Nederland?

Schuyt: Ja. Je moet altijd eerst de zaak in beweging proberen te krijgen via wettelijke acties zoals een betoging, een boycot of een proces. In de uitspraak van het Duitse Bundesverfassungsgericht heeft de hoogste rechter duidelijk geoordeeld: de overheid moet op grond van de Klimaatbeschermingswet de leefomstandigheden van de toekomstige generaties beschermen. In de Urgendazaak besliste de rechter dat de regering zich aan haar eigen klimaatdoelen moet houden en uitspraken van een rechter niet langer naast zich neer mag leggen.

Alleen dateert die uitspraak al van vier jaar geleden en is er ondertussen niet zo veel vooruitgang geboekt.

Schuyt: Daarom is het goed dat Grootouders voor het Klimaat in actie schiet. Ik adviseer hen om naar het voorbeeld van Mahatma Gandhi een zoutmars voor het klimaat te ondernemen, samen met hun kleinkinderen. Gandhi stapte vier dagen lang van dorp tot dorp en telkens sloten duizenden bewoners zich bij hem aan. Tot ze aan een zoutmeer arriveerden, Ghandi wat zout schepte en tegen de menigte zei: ‘Dit zout is van ons en niet van de Britten.’ Het resultaat was dat India na een geweldloze opstand onafhankelijk werd. Ik woon op een unieke plek in Nederland, namelijk aan de finish van de Elfstedentocht. Ik vrees dat het er door de klimaatopwarming niet meer van zal komen. Hoe symbolisch zou het zijn om een mars van grootouders en kleinkinderen te organiseren, een soort estafetteloop van Leeuwarden via tien andere steden naar het parlement in Den Haag?

We hebben te maken met een regering die het rechterlijke oordeel van het Urgenda- proces al meer dan vier jaar aan haar laars lapt. Eigenlijk is in dit geval de regering ongehoorzaam. De beste remedie is om de partijen die het klimaat wél verdedigen via de stembus meer politieke macht te geven.

Zal dat gebeuren? Nederland stemde onlangs massaal voor de BBB-partij.

Schuyt: Ouderen worden als groep almaar groter. Ze vertegenwoordigen een grote politieke macht, maar dan moeten ze niet uit frustratie voor een partij als de BBB stemmen. Ze moeten in het stemhokje aan hun kinderen en kleinkinderen denken, hun stem aan hen geven. Vraag aan je kleinkinderen voor wie zij zouden stemmen.

En wat als die kleinkinderen stemmen voor een akelige figuur als Thierry Baudet van het Forum voor Democratie?

Schuyt: Dan vergist u zich in de huidige generatie jongeren. Wie stemde vier jaar geleden voor Baudet? Niet de jongeren, wel veel boze burgers, boeren en vooral veel tuinders in het Westland. Ik heb veel meer vertrouwen in de jonge generatie tussen 16 en 36 jaar dan in wrokkige burgers.

Critici zullen zeggen dat veel zestienjarigen geen politieke mening hebben.

Schuyt: Zij onderschatten de jeugd. Veel jongeren zijn zeer goed op de hoogte van wat er aan de hand is. Ze praten erover met elkaar. Niet allemaal natuurlijk, maar wel meer dan u zou vermoeden.

U roept ouderen op tot actie?

Schuyt: En tot politieke machtsvorming. Als je te oud bent voor acties, kun je partijen steunen die de samenleving en het klimaat wel goed willen regelen, want met veel traditionele partijen gaat het te traag. Ze schuiven alles voor zich uit. Kijk wat er net is gebeurd met de toeslagenaffaire (duizenden Nederlanders moesten als gevolg van onterechte fraudeverdenkingen toeslagen terugbetalen, nvdr). We weten eindelijk wat er allemaal is misgelopen, maar nu zal het nog eens vijf jaar duren voor alle slachtoffers gecompenseerd zijn. Ik ben boos op Mark Rutte. Hij voert al twaalf jaar als een manager een neoliberaal beleid, maar hij heeft niets wezenlijks ten goede gedaan. Het is allemaal mooi verpakte onwil. Dat frustreert veel mensen. Rutte zou niet alleen moeten aftreden, maar ook uittreden.

Het contract tussen ouderen en jongeren dreigt verbroken te worden. Jongeren hebben dat door.

Wat bedoelt u daarmee?

Schuyt: Het kabinet-Rutte III is afgetreden na het verslag van de Parlementaire Enquêtecommissie over die toeslagenaffaire. Het kabinet had ‘de rechtsstaat ondermijnd’. Dat is niet niks. Als je zo mislukt bent, zou je minimaal acht jaar uit de actieve politiek moeten stappen om de kans te geven aan anderen. Die gewoonteregel werd wel gevolgd door andere afgetreden politici.

Aardt burgerlijke ongehoorzaamheid meer in een land als Nederland met veel mondige en kritische burgers dan in Vlaanderen, waar de volksaard eerder braver en meegaander lijkt?

Schuyt: Ik hou niet van veralgemeningen over volksaard. Nederland heeft zich in de zestiende eeuw afgescheiden van Spanje en is dus geboren uit ongehoorzaamheid, maar ik ben net als de meeste Vlamingen katholiek opgevoed, onder het gehoorzaamheidsjuk van paus, prelaten en priesters. De ontzuiling in Vlaanderen is er ook gekomen, alleen iets later en trager dan in Nederland.

Ouderen voelen zich gefrustreerd omdat er niet naar hen wordt geluisterd, maar veel jongeren zijn ook gefrustreerd door ouderen. Zij hebben gezorgd voor een grote staatsschuld, grote milieuschade, onbetaalbare woningen enzovoort.

Schuyt: Er was altijd al een stilzwijgend contract tussen beide groepen. Ouderen zorgen voor jongeren tot ze volwassen zijn en zij zorgen op hun beurt voor de ouderen als ze oud en versleten zijn. Dat contract dreigt nu verbroken te worden. Jongeren en scholieren hebben dat door.

Hoe kan dat dreigende generatieconflict opgelost worden?

Schuyt: Ik pleit voor generativiteit, een samentrekking van ‘generaties’ en ‘genereren’, iets tot stand brengen. In de latere levensfase – tegenwoordig is dat rond de tachtig – kun je twee kanten uit: je stagneert en kruipt de hele dag achter de geraniums. Je wordt passief en afhankelijk. Maar je kunt het ook anders aanpakken en je afvragen wat je zou willen overdragen aan de volgende generatie, aan onze kleinkinderen.

Waarom hebt u het vooral over de kleinkinderen?

Schuyt: Omdat onderzoek heeft aangetoond dat de relatie tussen grootouders en kleinkinderen een van de meest genereuze relaties is. Ze is nog sterker dan die tussen ouders en hun kinderen. Ik ben in een fase van zelfreflectie gekomen: wat heb ik geleerd waar de jongeren hun voordeel mee kunnen doen? Ik zou bijvoorbeeld mijn bibliotheek kunnen overdragen, maar je kunt ook een waarde overdragen, zoals tolerantie of de zorg om het milieu. Op die manier doen we tenminste een poging om de aarde beter achter te laten dan wij, ouderen, ze hebben aangetroffen. Ik noem deze levensfase ‘de lente in de herfst van het leven’.