Je geld of je privacy? Doemdenken over het verdwijnen van cash geld kreeg door corona nieuwe boost

Experts en economen pleiten al langer voor een wereld zonder contant geld. Zo’n cashloze maatschappij is het doembeeld van complotdenkers.

Vincent Vandeputte, een Antwerpse ondernemer die tijdens de coronacrisis op Facebook populair werd met filmpjes waarin hij het nut van de coronamaatregelen in twijfel trok, kwam recent met een nieuw initiatief op de proppen: ‘Cash Friday’. Hij nodigt zijn 31.000 volgers uit om op vrijdag al hun aankopen met cash geld te betalen. Behalve een aantal sentimentele redenen – de tandenfee! – heeft Vandeputte nog een andere bijzondere motivatie om contant geld te promoten. Hij is ervan overtuigd dat binnenkort een ‘programmeerbare digitale euro’ wordt ingevoerd die ervoor kan zorgen dat cash verdwijnt, en dat we als consument niet langer vrij kunnen kopen wat we willen. Waar komt dat idee vandaan?

Financiering van terrorisme, belastingontduiking, witwassen van misdaadgeld: het gebeurt meestal in contanten.

CO2-krediet

Maatschappelijke onrust over het verdwijnen van cash geld is geen nieuw fenomeen, maar een opstoot van complotdenken tijdens de coronacrisis heeft het discours over de toekomst van cash geld een boost gegeven. Recente gebeurtenissen waarvoor logische verklaringen bestaan – zoals het afbouwen van het netwerk van geldautomaten door de banken of de schaarste aan euromuntjes van vijf en tien cent door grondstoffentekorten – worden daarbij geregeld op een hoop gegooid als exemplarisch voor een complot van bovenaf dat cash zou willen uitfaseren. Het doel daarvan? De staat in staat stellen om het consumptiegedrag van burgers in detail te controleren.

Zo was er in Nederland en Vlaanderen onlangs ophef over Carbon Insights, een optioneel programma dat de Nederlandse bank Rabobank lanceerde waarmee haar klanten de CO2-uitstoot van hun aankopen via hun bankrekening in de gaten kunnen houden. Je kunt er vrijwillig op intekenen, maar het werd in complotkringen als snel voorgesteld als een manier waarop ‘de overheid’ binnenkort al je transacties zou monitoren en desnoods inperken. Cash geld vormt in dat scenario een vluchtheuvel om te ontsnappen aan dit soort van ‘totalitaire staatscontrole’.

Contactloos

Er zijn heel wat redenen om een koele minnaar te zijn van cash geld. Het speelt een grote rol bij illegale activiteiten. Je lokale cocaïnedealer laat zich vast niet betalen via Payconiq. Financiering van terrorisme, belastingontduiking, witwassen van misdaadgeld: het gebeurt meestal in contanten. De aanwezigheid van geld in winkelkassa’s stimuleert overvallen. En ten slotte is cash geld ook gewoon duur. Bankbiljetten drukken, grondstoffen aankopen, euromuntjes slaan, de hele infrastructuur met bankautomaten, het kost allemaal handenvol geld.

Tegelijkertijd betalen burgers de laatste jaren steeds minder met cash. Volgens cijfers van Febelfin verdubbelde het voorbije decennium het aantal betalingen met bankkaarten en halveerde het bedrag dat de Belg afhaalde aan geldautomaten. In 2020 brak contactloos – al dan niet via je smartphone – helemaal door in België. Cashbetalingen daalden in één klap met 39 procent. Dat lag deels aan de ontmoediging van cashbetalingen tijdens de eerste maanden van de coronapandemie, toen men nog dacht dat je covid kon oplopen door contact met besmette oppervlakken. In april 2020 werd de limiet voor contactloze betalingen met je bankkaart opgetrokken van 20 naar 50 euro. Ook die maatregel maakt volgens complot–denkers allemaal deel uit van het ‘grote plan’ om cash verdacht te maken.

In het buitenland, vooral in Scandinavië, heb je al veel diensten en winkels waar je niet langer met cash geld kunt betalen. Ook in België bestaat een kleine minderheid van horecazaken en winkels waar je alleen nog elektronisch kunt afrekenen. Maar eigenlijk dateert de verplichting voor winkeliers om minstens één methode voor elektronische betaling te voorzien pas van vorige maand. Een parallel wetsvoorstel dat winkeliers zou verplichten om nog altijd cash geld te aanvaarden, werd in de eerste helft van 2022 afgeblazen – tot ergernis van Test-Aankoop maar tot tevredenheid van Unizo. Wettelijk gezien mag een winkelier eigenlijk geen betaling in cash weigeren, tenzij in uitzonderlijke veiligheidsomstandigheden of voor bepaalde grote bedragen. In de praktijk wordt het gedoogd, mits de zaak duidelijk afficheert dat er niet contant betaald kan worden.

Voor het probleem van de bankautomaten wordt aan een oplossing gewerkt. Momenteel zijn de vier Belgische grootbanken ING, KBC, Belfius en BNP Paribas Fortis onder de noemer Batopin begonnen met het uitrollen van een nieuw netwerk van neutrale geldautomaten. Toegang tot cash blijft ‘essentieel voor een samenleving’, zo stelt Batopin. Tegen 2024 moeten de nieuwe automaten een netwerk vormen dat verzekert dat iedere Belg binnen een afstand van vijf kilometer geld uit de muur kan halen. Dat project heeft geen cashless maatschappij als einddoel, wel een samenleving met less cash.

Europese Centrale Bank

Is het dan de Europese Centrale Bank die broedt op een geheim plan om cash te doen verdwijnen? Integendeel. De website van de ECB leest als een liefdesbrief aan contant geld. Het wordt er beschreven als het meest gebruikte en veiligste betaalmiddel in Europa, het is snel en ‘cruciaal voor de inclusie van maatschappelijk kwetsbare burgers, zoals ouderen of lagere-inkomensgroepen’. Cash, zo schrijft de ECB, is goed ‘om onze privacy, gegevens en identiteit te beschermen in financiële zaken’. Het gebruik van cash biedt ‘inzicht in uitgaven’, zo vervolgt de Centrale Bank. ‘Het is nuttig voor kleine giften en betalingen tussen personen. Denk aan ouders die kinderen een klein geldbedrag toevertrouwen om iets kleins te kopen […]. Contant geld helpt ook de financiële basiskennis bij kinderen te ontwikkelen.’

De ECB belooft dan ook uitdrukkelijk dat cash in de toekomst niet zal verdwijnen: ‘Contant geld vertegenwoordigt waarde, kan betrouwbaar op echtheid worden gecontroleerd en van vervalsingen worden onderscheiden, en er is geen tussenkomst van derden nodig om betalingen te verwerken. Geen enkel ander betalingsinstrument combineert deze drie elementen zo effectief als contant geld.’ Over de plannen voor een digitale euro als eventueel nieuw betaalmiddel, momenteel in onderzoeksfase, maakt de ECB duidelijk dat ze bedoeld zijn als ‘aanvulling’ op contant geld, niet als vervanging, noch om het betalingsverkeer van individuen te monitoren.

Doodgraver

Er bestaan zeer goede redenen om contant geld te behouden in de samenleving. Privacy is er een van, maar vooral het inclusieve karakter van cash. Iedereen – ook wie geen smartphone of bankrekening heeft – kan deelnemen aan de economie. De doembeelden van complotdenkers over een cashloze maatschappij als opstapje naar een totalitaire controlestaat zijn vooral het gevolg van misverstanden en veralgemeende argwaan en wantrouwen tegen de overheid. Het zullen vermoedelijk precies overheden zijn die de spontane, versnellende evolutie naar een cashloze maatschappij, vooral aangedreven door banken, burgers en bedrijven, nog kunnen tegenhouden. Bij uitstek Europa, waar in bepaalde grote EU-landen de omslag naar minder contant betalen nog lang niet is doorgedrongen, zal daarop een rem zijn. Ironisch genoeg is de kans dus groter dat ‘de staat’ voor cash geld niet de doodgraver, maar net de redder wordt.