Zon, zee en avocado’s: aantal Belgen in Portugal verdrievoudigd in tien jaar tijd

Voor wie snakt naar een betaalbaar leven onder de zon, weg van de Belgische ratrace, is Portugal het beloofde land. Maar wat doet dat met de lokale bevolking?

‘Onder surfers geldt de ongeschreven regel van localism’, zegt Benjamin* (31). Anderhalf jaar geleden ruilde hij Antwerpen in voor Ericeira: een eeuwenoud Portugees vissersdorp met kronkelende steegjes en witte huizen aan de Atlantische Oceaan. De plek is vooral bekend als het surfwalhalla van Portugal, en dat is ook de reden waarom Benjamin precies daarheen trok. Als business developer voor een techstart-up kan hij – zolang er internet is – overal werken.

‘Localism betekent dat lokale surfers voorrang hebben om golven te nemen’, legt hij uit. ‘Alleen is niet iedereen daarvan op de hoogte, waardoor de sfeer tussen locals en mensen uit het buitenland soms vijandig is. Dan wordt er weleens geroepen of zelfs gevochten.’

Die gespannen sfeer beperkt zich niet tot de branding. ‘Toen ik mijn Portugese nummerplaat nog niet had, zijn de banden van mijn auto verschillende keren lek gezet’, vertelt Benjamin. ‘Van anderen hoor ik dat hun auto’s bekrast werden of dat hun ruiten werden ingeslagen.’ Niet dat de sfeer altijd slecht zit. ‘Als je de moeite doet om een paar woorden Portugees te spreken, vriendelijk bent en geen belachelijke eisen stelt, kunnen Portugezen bijzonder gastvrij zijn. Het is een kwestie van boerenverstand.’

Waar komen die reacties vandaan? Benjamin heeft een vermoeden, en dat is meteen de reden waarom hij liever niet met zijn echte naam in Knack verschijnt. ‘Voor de lokale bevolking zijn de vele toeristen, digitale nomaden en lifestylemigranten niet per se goed nieuws. Die komen niet alleen hun golven wegkapen, maar palmen ook hun oude cafés en restaurants in, waar intussen alleen maar veel te dure avocadotoasts en flat whites met havermelk op het menu staan. In het centrum van Ericeira wonen is zelfs voor veel buitenlanders te duur. Dat is best confronterend.’

Zonzoekers

‘Portugal ontvangt al jaren duizenden migranten’, zegt Alina Esteves, migratieonderzoekster aan de Universiteit van Lissabon. ‘Het zijn vooral arbeidsmigranten: mensen uit voormalige koloniën zoals Brazilië, Kaapverdië en Angola. Maar tussen de jaren zeventig en negentig trok een eerste golf mensen uit West-Europa naar Portugal, vooral gepensioneerden die naar de Algarve verhuisden om van een comfortabel leven te genieten. Dat noemden we de zonzoekers.’

Het afgelopen decennium trekken opvallend veel jonge mensen naar Portugal. Niet omdat het moet, maar omdat het kan. ‘Je hebt een groep die dankzij telewerk overal kan werken, en zich tijdelijk – meestal voor enkele maanden – vestigt in Lissabon of in de Algarve. Voor hen is een stabiele internetverbinding belangrijk, en die vind je niet in het binnenland. Dat zijn de digitale nomaden’, zegt Esteves. Volgens Nomad List, een platform voor wie reizend werkt, verblijven er momenteel alleen al in de hoofdstad zo’n 15.800.

‘Daarnaast heb je een groep die wil ontsnappen aan de ratrace in het thuisland en zich in Portugal een nieuwe levensstijl aanmeet, ver weg van de platgetreden paden in een natuurlijke omgeving. Zij zijn vaak ecologisch georiënteerd en beginnen een moestuin omdat dat goed is voor hun mentale welzijn. Dat zijn de lifestylemigranten.’ De twee groepen vormen voorlopig het laatste hoofdstuk in een groter migratieverhaal.

De Portugese douane- en immigratiediensten (SEF) noteerden in 2022 meer dan 174.000 mensen uit de Europese Unie die in Portugal gevestigd waren. Onder hen 6088 Belgen. Dat cijfer is wellicht een onderschatting, omdat niet iedereen die tijdelijk in Portugal woont zich daar officieel inschrijft. In ieder geval is het aantal Belgen er de afgelopen tien jaar meer dan verdrievoudigd. Zoals Benjamin zijn er dus duizenden.

Schuldencrisis

‘Die digitale nomaden en lifestylemigranten zijn niet toevallig aan de Portugese kusten aangespoeld’, zegt sociologe Guya Accornero, professor aan het University Institute of Lisbon. ‘Hun komst is mee het gevolg van het politieke beleid van de voorbije jaren.’

Even terugspoelen. In het najaar van 2008 barstte de bankencrisis in alle hevigheid los, met een Europese schuldencrisis tot gevolg. Binnen de EU was Portugal een van de zwaarst getroffen landen. In 2012, op het hoogtepunt van de Portugese schuldencrisis, bereikten de Portugese regering en de zogenaamde trojka (de Europese Unie, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Centrale Bank) een akkoord over een bail-outlening van 78 miljard euro. ‘Maar voor wat hoort wat’, vertelt Accornero. ‘Om die lening te krijgen moest Portugal economische hervormingen doorvoeren.’ Wat de liberaal-conservatieve regering onder leiding van Pedro Passos Coelho ook deed.

Centraal in dat programma stond het zogenaamde ‘nieuw regime voor stedelijke verhuur’, die de huurmarkt moest liberaliseren en nieuw leven inblazen. Huurprijzen die jarenlang bevroren waren, mochten plots opgetrokken worden. ‘Met die wet werd de uitzetting van huurders veel makkelijker’, zegt Luís Mendes, die aan de Universiteit van Lissabon onderzoek doet naar gentrificatie, stadsvernieuwing en huisvesting. ‘Vooral voor mensen in armoede, ouderen en andere kwetsbare groepen was de wet een groot probleem. Veel van hun huizen, meestal in de historische binnenstad, werden vrijgemaakt voor investeringen voor buitenlands kapitaal.’

In een poging om extra buitenlands geld aan te trekken voerde de overheid in dezelfde periode ook het ‘gouden visum’ in. ‘In ruil voor een investering vanaf 250.000 euro kun je zo’n visum krijgen’, legt Esteves uit. ‘Die investeringen variëren. Het kan gaan over de opstart van een bedrijf, maar evengoed over de aankoop van vastgoed.’ Het programma was vooral populair bij niet-Europese burgers, vult Mendes aan. ‘Heel wat rijke Russen, Chinezen, Brazilianen en Amerikanen gebruikten het systeem om levenslang toegang te krijgen tot de Europese economische ruimte.’ Tot nu toe deelde Portugal al zo’n 12.000 gouden visums uit. De helft daarvan ging naar Chinezen.

De instroom van al dat buitenlandse kapitaal heeft zowel voor- als nadelen. ‘Omdat vastgoedeigenaars door de bevroren huurprijzen geen budget hadden om te renoveren, stonden historische panden massaal te verkrotten. Tot vijf jaar geleden zag het oude centrum van Lissabon eruit als oorlogsgebied’, zegt Mendes. ‘Het buitenlandse geld bracht een renovatiegolf op gang waar de lokale overheid nooit aan toe zou zijn gekomen.’ Maar functioneel zijn die gerenoveerde appartementen niet, vindt Mendes. ‘Een derde staat nog altijd leeg, omdat ze onbetaalbaar zijn voor de lokale bevolking.’

Begin dit jaar schrapte de Portugese overheid de goudenvisumregeling. Premier António Costa gaf te kennen dat ‘de regeling haar rol heeft vervuld’. Geschat wordt dat het programma de Portugese schatkist tot 6,5 miljard euro heeft opgeleverd sinds de introductie in 2012.

Het goede leven

Die gerenoveerde buurten zijn aantrekkelijk voor digitale nomaden en lifestylemigranten. ‘Voor mensen met een gouden visum primeert het economische belang, voor digitale nomaden de levensstijl’, verduidelijkt Mendes. En ook voor die laatsten wordt de rode loper uitgerold. Zo introduceerde de Portugese regering in oktober 2022 het speciale digital nomads-visum, waarmee iedereen vanuit Portugal kan werken voor een werkgever die gevestigd is buiten Portugal. Daarnaast zijn er nog tal van financiële voordelen. Esteves: ‘Zo bestaan er in de EU ook afspraken om dubbele belastingheffing te vermijden. Op basis daarvan heeft Portugal heel wat mensen uit Zweden, Finland en wellicht ook België aangetrokken.’

Het hoeft niet te verbazen dat digitale nomaden en lifestylemigranten vaak blijven werken voor een bedrijf in hun thuisland of buitenlandse klanten hebben. In België bedraagt het minimumloon bijna 2000 euro, in Portugal is dat nog geen 900 euro. Gemiddeld bedroeg het netto-inkomen in België vorig jaar 2456 euro per maand, in Portugal was dat net geen 1100 euro.

Ook voor Benjamin was het fiscaal interessant om zich in Portugal te vestigen. ‘Ik ben er non-habitual resident, en dat levert een mooi belastingvoordeel op.’ Met dat visum trekt Portugal mensen aan met een beroep van ‘hoge toegevoegde waarde’. Tien jaar lang worden hun inkomsten uit Portugese bronnen belast tegen een vast tarief van 20 procent in plaats van de gebruikelijke tarieven, die kunnen oplopen tot 48 procent. ‘In ruil daarvoor moet ik jaarlijks minstens zes maanden in Portugal zijn. Geen slechte deal’, vindt Benjamin. ‘Voor de Portugese arbeidscontracten, die nodig zijn om het belastingvoordeel te genieten, schakel ik het HR-platform remote.com in. Zij hebben een Portugees adres en fungeren als intermediair, een tussenpersoon die alle administratie regelt.’

Gentrificatie

‘De kapitaalkrachtige migranten zwengelen de economie aan, en dat is op zich positief’, zegt Esteves. Alleen stroomt dat geld maar naar een beperkte groep mensen, heeft Portugal zich structureel afhankelijk gemaakt van dat buitenlandse kapitaal, en neemt de ongelijkheid met de dag toe.

‘Dat er zo veel buitenlanders zijn met een hogere koopkracht dan de lokale bevolking heeft geleid tot enorme prijsstijgingen’, zegt Esteves. Sinds 2015 zijn de vastgoedprijzen in Portugal bijna verdubbeld. Wie een kamer of een appartement kan verhuren, voor lange of korte termijn, doet gouden zaken. Maar intussen wordt het tekort aan betaalbare woningen alleen maar groter. ‘Dat maakt het voor jonge Portugezen die een flat willen kopen, of zelfs huren, heel moeilijk’, zegt Esteves. ‘Veel jonge mensen blijven langer bij hun ouders wonen omdat ze geen woning kunnen betalen.’ Vorig jaar waren jongeren in Portugal gemiddeld 29,7 jaar oud op het moment dat ze het ouderlijk huis verlieten.

Mendes wijst ook op de ‘retailgentrificatie’ die aan de gang is. ‘Diensten en winkels worden niet langer afgestemd op buurtbewoners, maar op de digitale nomaden, toeristen en buitenlanders in het algemeen. Bakkerijen en superettes moeten dan plaats ruimen voor souvenirwinkels of kunstgalerieën. Dat is zowel een gevolg als een oorzaak van verdere gentrificatie.’

‘De discrepantie tussen de haves en de havenots is enorm’, zegt Esteves. ‘In Lissabon zie je dure auto’s rondrijden, terwijl steeds meer mensen zich niet eens meer een dak boven hun hoofd kunnen veroorloven. Het aantal residentiële inwoners in Lissabon daalt, en de wijken verliezen hun traditionele karakter.’ Ook Mendes ziet het voor zijn ogen gebeuren: ‘De stad verliest haar ziel.’

Maar Portugal verliest meer dan dat. ‘Hoogopgeleide Portugezen trekken naar het buitenland’, zegt Esteves. ‘In dit land liggen de lonen zo laag dat zelfs zij te weinig verdienen om iets te kunnen huren, laat staan om iets te kopen of een gezin te beginnen. Buiten Portugal worden ze voor hetzelfde werk beter betaald en kunnen ze een makkelijker leven leiden.’ Het is best ironisch: terwijl Portugal profielen met ‘hoge toegevoegde waarde’ probeert aan te trekken, verliest het land zijn eigen intellectuele kapitaal.

Gratis strand

‘Ook voor mij is het aanpassen’, bekent Esteves, die als onderzoekster aan een universiteit toch geen slechte functie bekleedt. ‘Als ik met mijn kinderen naar Ericeira ga, nemen wij onze eigen lunch mee omdat wij het ons niet meer kunnen veroorloven om daar uit eten te gaan. Restaurants genoeg, maar voor de gemiddelde Portugees is het leven sinds de komst van de digitale nomaden en de lifestylemigranten ontzettend duur geworden.’

Ericeira. Zonder het te beseffen, voert Esteves ons opnieuw naar de plek waar dit verhaal begon. Maar in haar stem valt een zekere weemoed te bespeuren. ‘Het traditionele dorp waar de boten dagelijks verse vis aan wal brachten en waar het leven goedkoop was, bestaat niet meer. Een handvol Portugezen verdient geld aan de buitenlanders, maar voor het merendeel van de lokale bevolking is het moeilijk. Zij kunnen alleen nog naar Ericeira als ze er een eigen appartement hebben en zelf koken. Naar het strand gaan is gelukkig nog gratis.’