‘Hoe kon ik de mythe van de sterke zwarte vrouw aan diggelen slaan?’

‘Ik ben niet de enige binnen de Afrikaanse diaspora die een andere invulling wenst te geven aan wat sterk zijn betekent’, schrijft Christelle Kaisala. In deze bijdrage naar aanleiding van de 10-daagse van de Geestelijke Gezondheid staat ze stil bij de mythe van de sterke zwarte vrouw.

“Black don’t crack“: misschien heb jij deze uitdrukking weleens gehoord of gelezen?

Of misschien ken je wel het idee dat mensen met een donkere huid er vaak jonger uitzien dan hun leeftijd. 

We vertonen minder snel tekenen van veroudering, zoals rimpels en fijne lijntjes. Als zwarte vrouw heb ik deze opmerking vaak gehoord én zelf al lachend bevestigd, als was het een soort ’trofee’. Want wie wil er niet jonger uitzien?

Maar achter dit schijnbare compliment schuilt een schadelijke stereotype: het beeld dat ik als zwarte vrouw moeiteloos tegenslagen aankan, onverwoestbaar ben en voortdurend extra lasten kan dragen – de mythe van de sterke zwarte vrouw.  Voldoen aan dit ideaalbeeld heeft een impact op het mentaal welzijn.

Met mijn sessies helend schrijven, omgedoopt tot Note To Self, wil ik het stigma daarrond ontkrachten door samen te schrijven. Want is het geen tijd dat vrouwen van kleur als volwaardige mensen worden gezien?

Me, Myself & I

Ik ben een zwarte vrouw met Congolese roots: daar ben ik best trots op. Van mijn ouders heb ik geleerd zo waardig mogelijk en met opgeheven hoofd door het leven te wandelen. Ik heb the hard way ondervonden dat tegenslagen en teleurstellingen bij het leven horen. In mijn blogpost “Die Hard” vertel ik hoe ik opgroeide in een huishouden waar praten geen deel uitmaakte van de dagelijkse gewoontes. Ons pantser hielden we ten allen tijde aan en jezelf kwetsbaar opstellen was uit den boze. No matter what.

Dat begon me echter parten te spelen bij het ouder worden, vooral in (vriendschaps)relaties. Ik had  moeite om mensen toe te laten, hulp te aanvaarden en toe te geven aan mezelf dat ik me niet goed voelde. Waarom leek het zo moeilijk om als zwarte vrouw hulp te aanvaarden van buitenaf? Waarom kon ik moeilijk toegeven dat ik worstelde met mijn mentale gezondheid?  Waarom kon ik geen weg met mijn eigen emotionele ravage en deed ik alsof crisis management en onveilige, onvoorspelbare situaties me geen moeite kostten?

Bij het zoeken van een mogelijk antwoord had ik in de eerste plaats mijn grote zus aka  yaya voor ogen: een sterke onafhankelijke, ‘laat niet met zich sollen’, zorgzame en gedreven zwarte vrouw. Ik kwam snel tot het besef dat zij mij was en ik haar. Ze bleek net zoals zoveel andere vrouwelijke figuren met wie ik opgroeide: mentaal sterk, onafhankelijk, stabiel, zorgzaam naar anderen toe en niet onbelangrijk: (te) hard voor zichzelf. Begrijp me niet verkeerd, het zijn stuk voor stuk eerbare kwaliteiten maar bij mij werd het een coping mechanisme en daar schuilt nu net het gevaar.

Zou het stereotiep beeld van de sterke zwarte vrouw aan de grondslag van mijn worsteling liggen?

De mythe van de sterke zwarte vrouw

De ‘strong black woman scheme’ is een stereotiep beeld dat ontstond uit de intersectionele ervaringen van Afro-Amerikaanse vrouwen in de Verenigde Staten. In een context van slavernij, burgerrechtenbeweging en dagelijkse strijd tegen racisme en seksisme, werd dit schema een coping mechanisme. Zwarte vrouwen moesten sterk, veerkrachtig, vastberaden zijn en een steunpilaar blijven binnen hun gemeenschap. Zo groeiden deze overlevingsmechanismen uit tot de norm met volgende criteria: 1) emoties onderdrukken om niet zwak en/of hulpeloos over te komen; 2) zowel fysiek als mentaal sterk zijn; 3) onafhankelijk zijn zonder enige externe hulp van anderen; 4) toegewijd zijn aan de zorg van anderen en de eigen behoeften opzij zetten. Stilaan werd dit in het collectief geheugen hét archetype van de zwarte vrouw. Hoewel het Amerikaans georiënteerd is, merkte ik veel gelijkenissen bij mezelf.  

In de podcast “Bandbreedte” van kenniscentrum gender en etniciteit Ella vzw getuig ik hoe ik dit beeld heb geïnternaliseerd met een grote impact op mijn mentaal welzijn.  Het eco- feministisch magazine Spijker wijdt een meer uitgebreide analyse aan het ontstaan van deze mythe, en hoe die een tegenwicht vormde voor schadelijke beelden van de zwarte vrouw.  Zoals het Jezebel-archetype dat de zwarte vrouw neerzet als hyperseksueel.

Net zoals elk stereotype is het een ontmenselijking. Het essay onderstreept de cruciale rol van de media en populaire cultuur in de verspreiding en instandhouding van dit beeld.  Want waar zijn de narratieven die een tegenwicht bieden tegen het overheersend beeld van de zwarte mens als stoer, sterk en onverschrokken? Zoals Stampmedia reporter Patricia Costa terecht vraagt in haar artikel: wat blijft er nog van je over als het stereotype van je schouders valt?

Hoe kon ik de mythe van de sterke zwarte vrouw aan diggelen slaan?

Transgenerationeel trauma

Uiteindelijk hebben twee inzichten me geholpen. Ten eerste het verhelderend artikel van Transformational mentor Charlene Sjiem-Fat- Jakaoemo, die de impact van transgenerationeel trauma uitlegt op het dagelijks leven van vrouwen van kleur. Daar is sprake van wanneer het trauma van één generatie impact heeft op de volgende. De gevolgen ervan werken door in opvoeding, gedrag, emoties en overtuigingen, ongeacht of iemand deze gebeurtenissen rechtstreeks heeft meegemaakt. De sterke zwarte vrouw mythe is daarvan een uiting.

Een illustratie hoe pijn wordt doorgegeven door generaties heen is mijn zelfgeschreven tekst Yaya en de inspirerende Ted Talk van Self Love Coach  Denise Francis die pleit voor het doorbreken van transgenerationeel trauma door het helen van zwarte vrouwen. Ze stelt dat het mogelijk is om als zwarte vrouw sterk én kwetsbaar te zijn. Ik deel de hoopvolle gedachte dat je de cyclus van trauma kan doorbreken door bewustwording; dat je aangeleerde stereotypen kan ontleden en ontleren en je verhaal opnieuw kan schrijven.

Dat tracht ik te bereiken via helend schrijven.

Note To Self: I am not (your) Superwoman

Na bovenstaande inzichten was mijn missie duidelijk: de internalisering van de mythe van de sterke zwarte vrouw ontkrachten door samen te schrijven. In maart 2023 organiseerde ik mijn allereerste Note To Self schrijfsessie met de toepasselijke titel: “Note To Self: I am not (your) superwoman”. Dat schrijven helend werkt, is onderzocht en bewezen. Helend schrijven heeft tal van voordelen: in een gemeenschappelijke setting zorgt het voor verbondenheid; stressvermindering, verwerking van emoties en creatieve zelfexpressie.    

De sessie brengt al deze elementen samen en maakt komaf met de mythe. Zo hoop ik een ruimte te bieden waar vrouwen van kleur zichzelf kunnen uitdrukken en (her)ontdekken en mens kunnen zijn. Op die manier wil ik bijdragen aan het veerkrachtig maken van de gemeenschap waar ik deel van uitmaak en tonen dat het oké is om hulp te vragen, gevoelens te uiten en jezelf (opnieuw) graag zien. Met in het achterhoofd volgende quote van Afro- Amerikaanse onderneemster Ronne Brown: “you deserve to be in environments that bring the softness in you, not the survival.”

Healing circles

Ik ben niet de enige binnen de Afrikaanse diaspora die een andere invulling wenst te geven aan wat sterk zijn betekent. In tegenstelling tot onze ouders- zoals vaak het geval is bij de eerste generatie migranten, die vooral in overlevingsmodus zaten- kunnen we meer ruimte innemen én inkleden. Een ruimte waar we samen als gemeenschap kunnen helen. Die behoefte merk ik bij de jongere generatie die de cyclus van geïnternaliseerde zelfhaat, als gevolg van transgenerationeel trauma, willen doorbreken. Ze zetten initiatieven op zoals Vulnera podcast die taboes wil doorbreken en kwetsbaarheid wil bevorderen bij personen uit verschillende doelgroepen vanuit het kruispuntdenken. Of de podcast Men Talk Too die het stereotiepe beeld van mannen als ongevoelige wezens wil ontkrachten.  Black Men Sharing focust zich dan weer op het herdefiniëren van black manhood via fysieke ontmoetingsmomenten. 

Bij Painting Vibes kan je terecht om te verbinden met andere vrouwen van kleur terwijl je je uitleeft op het schildersdoek.  SheTribe kiest voor een meer holistische aanpak via coaching en retreats voor vrouwen van kleur. Menji Podcast tracht de tradities en waarden binnen de Congolese cultuur te verzoenen met de realiteit van de Afrikaanse diaspora. En de lijst is nog lang.           

Deze initiatieven, opgezet door en voor personen uit de Afrikaanse diaspora, zetten in op gemeenschapsgevoel, dialoog, verwerking van emoties en (creatieve) zelfexpressie. Ze ontstaan vanuit de behoefte om aangeleerde denkpatronen en copingmechanismen onder de loep te nemen. Hoewel ze geen vervanging zijn voor professionele hulp, bieden ze een safe space die de drempel kan verlagen om later ook externe hulp in te schakelen.

Zelfzorg, kwetsbaarheid en het besef dat je er niet alleen voor staat zijn belangrijke onderwerpen geworden, zeker sinds de corona-epidemie. Helaas hoor ik in het maatschappelijk debat amper over het mentaal welzijn bij mensen van kleur. Hoe is het gesteld met hun algemene gezondheid? Een diepgaand onderzoek kan leiden tot een genuanceerdere kijk op het mentaal welzijn bij mensen van kleur, in het bijzonder vrouwen.

En wie weet: tot het inzicht dat wij ook maar mensen van vlees en bloed zijn?