‘Extreemrechts gebruikt complottheorieën om strengere wapenwetten tegen te houden’

De coronapandemie is verzonnen, schoolshootings zijn geënsceneerd door tegenstanders van wapenbezit en Oekraïne vervalst foto’s van het oorlogsgebied. Waarom gelooft iemand zulke hersenspinsels? ‘Voor sommige mensen is de realiteit te overweldigend.’

Onderzoeksjournaliste Elizabeth Williamson van The New York Times publiceerde twee maanden geleden een boek, waarin ze een rechte lijn trekt tussen het bloedbad in de school Sandy Hook in Newtown op 14 december 2012 en de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. In Sandy Hook. An American Tragedy and the Battle for Truth onderzoekt Williamson waar de rabiate ontkenning van feiten vandaan komt, wie eraan verdient en waar samenzweringstheorieën toe leiden.

Na de schietpartij in Sandy Hook lanceerde radiopresentator Alex Jones de theorie dat ze helemaal niet had plaatsgevonden, en dat de ouders van de slachtoffers ingehuurde acteurs waren.

Elizabeth Williamson: Hij noemde de schietpartij een hoax. Ze zou geënsceneerd zijn door de overheid om strengere wapenwetten te kunnen opleggen en makkelijker wapens te kunnen confisqueren. Hij noemde de ouders van de slachtoffers bij naam. Dat was een volledig nieuwe manier om complottheorieën in omloop te brengen. Mensen die zijn wereldbeeld deelden en zijn leugens geloofden, zagen hun kans schoon om de ouders persoonlijk te lasteren en aan te vallen.

Intussen klaagden de ouders hem daarvoor aan. Ze kregen gelijk van de rechter.

Williamson: Ja, en sinds 2018 vernoemt hij Sandy Hook en de namen van de slachtoffers niet meer in het openbaar.

Nu heeft Jones in zijn uitzending ook zijn twijfels geuit over de slachtpartij in Uvalde, Texas. Het tijdstip lijkt hem ‘verdacht’. Bent u verrast?

Williamson: Nee, dat is nu eenmaal wat hij doet. Hij zal ook nooit stoppen. Niet per se omdat hij gelooft wat hij verkondigt, maar omdat hij zo een bepaald publiek naar zijn website en radiostation kan lokken dat de overheid hoe dan ook wantrouwt.

Welke bedoeling steekt daarachter?

Williamson: Op zijn website verkoopt hij geen accessoires voor geweren, maar wel voedingssupplementen aan wie de traditionele geneeskunde wantrouwt. Hij verkoopt lucht- en waterfilters aan mensen die denken dat de overheid hen doelgericht probeert te vergiftigen. Daarmee verdient hij jaarlijks tot 50 miljoen dollar. Het is zijn businessmodel. Hij zal er niet mee stoppen.

Het gerucht ging dat Infowars, het mediabedrijf van Alex Jones, het faillissement had moeten aanvragen naar aanleiding van dat proces.

Williamson:Dat is niet waar. Jones heeft het faillissement aangevraagd voor drie van zijn postbusbedrijven. Dat was een tactiek om het proces op de lange baan te schuiven. De jury moet nog beslissen hoeveel schadevergoeding hij de ouders van de slachtoffers van Sandy Hook zal moeten betalen voor al die jaren dat hij laster over hen heeft verspreid.

Is Jones in tweede instantie niet medeplichtig aan de aanslag?

Williamson:Juridisch kan ik daar als journalist niet over oordelen. Hij doet wat hij doet voor het geld. Geld is ook de hefboom om hem zijn mond te laten houden. Uit moreel opzicht is zijn invloed op de geweldcultuur in de VS klein, maar belangrijk. Hij is een superverspreider van leugens. Sandy Hook was de eerste schietpartij waarvan miljoenen mensen dachten dat ze nooit had plaatsgevonden. Er is een zeker percentage van Jones’ luisteraars dat dan het zogezegde recht in eigen handen neemt. Maar zij zijn niet het eigenlijke probleem.

Wie dan wel?

Williamson: De leugens en die samenzweringstheorieën zijn een strategie van extreemrechts, dat strengere wapenwetten wil tegenhouden. De meeste Amerikanen zijn niet zo lichtgelovig of onwetend om die dingen echt te geloven. Steve Bannon noemde de strategie: ‘To flood the zone with shit’. Die wil mensen desoriënteren met een niet-aflatende stroom aan waardeloze informatie en geruchten, zodat zelfs welwillende mensen zeggen: ‘Ik weet niet meer wat ik moet geloven!’ Als dat gebeurt, dan winnen mensen zoals Jones.

Wat motiveert zo’n superverspreider?

Williamson: Ze bouwen een nieuwe identiteit op rond hun wantrouwen tegenover alle officiële informatie. Zo kunnen ze zich heruitvinden. Mensen die vroeger een verhuisfirma hadden, noemen zich plotseling ‘onderzoeksjournalisten’ of ‘onafhankelijke filmmakers’. Deze mensen zullen nooit stoppen met leugens te verspreiden omdat ze hun nieuwe bestaan aan die leugens te danken hebben. Ze zien mensen die met feiten naar hen toe komen als een bedreiging.

Is de complexe realiteit ook niet te veeleisend?

Williamson:Ja. Voor sommige mensen is de realiteit gewoon te veel. Als u écht zou geloven dat Donald Trump bij de verkiezingen bestolen is geweest en dat uw stem niets betekent, zou u dan niet ook gewoon woedend zijn? Het zijn vaak mensen die al wat verward zijn. De redenen voor hun gedrag zijn vaak psychologisch, niet politiek. In zijn roman Het einde van de parabels toont Thomas Pynchon aan dat paranoia ook iets bevrijdends heeft. Het is makkelijker om te geloven in een samenzweringstheorie dan dat een virus bestaat.

Of in ‘omvolking’?

Williamson: Precies, mensen steken de schuld voor hun problemen op migranten en alles wat vreemd is. Racistische nonsens over ‘omvolking’ zijn intussen bon ton binnen de Republikeinse partij. We hebben een echt probleem dat dieper gaat dan enkel wapenbezit: politici die dat gedrag aanmoedigen.

Volgens de journalist Matt Taibbi begint de politieke klasse in de VS er meer en meer een worstelwedstrijd van te maken.

Williamson: Daarin heeft hij gelijk. Er zitten intussen politici in het Congres, mensen die wetten moeten maken, die er enkel nog voor de show zijn. Het gaat daarbij zowel om linkse als om rechtse politici die alleen mikken op confrontaties en schandalen, die proberen grenzen te overschrijden en zich zo, vooral online, als merk in de markt te zetten. De luidste roepers vertegenwoordigen echter zelden een meerderheid, ze spreken alleen voor zichzelf. Het eigenlijke probleem zijn politici die beter zouden moeten weten en niets zeggen.

Kunt u de lijn die u tussen Sandy Hook en Trump trekt doortrekken tot Oekraïne? Ook nu regent het foutieve informatie en vindt een ‘flooding the zone with shit’ plaats.

Williamson: Inderdaad, en dat schokt me misschien nog het meest van al. Ik heb lang als correspondent in Oost-Europa gewerkt, ook een jaar in Rusland. Ooit was er een actor zoals het Kremlin nodig om onze verkiezingen te beïnvloeden. Intussen hebben we het draaiboek overgenomen en zelf verder aangevuld. Er zijn veel Amerikanen die moedwillig twijfel zaaien over onze verkiezingen en instellingen. Ze doen net hetzelfde als Rusland. Die mensen exporteren dat draaiboek dan weer naar de rest van de wereld, om daar democratieën te destabiliseren.

Hoe bedoelt u?

Williamson: Het begrip crisis actors is na Sandy Hook uitgevonden om rouwende ouders in diskrediet te brengen. Nu kom ik dat begrip tegen wanneer ik lees over de zwangere Oekraïense vrouw die werd gered uit een door Rusland gebombardeerd ziekenhuis. Het is een methode die voortdurend tussen onze continenten heen en weer vliegt en die in haar kielzog niets dan complete vernieling achterlaat.

Is het mogelijk om op een positieve noot te eindigen?

Williamson: Ja, er is een lichtpuntje in deze duisternis. Alleen al het feit dat we dit gesprek hierover hebben, bewijst dat verstandige mensen zich bewust worden van het gif dat door leugens ons politieke discours binnen sijpelt. Daarbij maakt het niet uit of die leugens van individuen of officiële bronnen afkomstig zijn. Als er iets is waarover politici van over het hele politieke spectrum het eens kunnen zijn, dan is het wel de noodzaak om iets aan deze discoursvervuiling te doen. Sandy Hook was nog maar de voorbode van iets groots dat op ons af zou komen. Wel, het is er nu.

© Der Spiegel/ Vertaling Dries Blontrock