‘Er is nooit een ideaal moment’: data-analist Stephen Shaw over ongeplande kinderloosheid

Data-analist Stephen Shaw (58) reisde de wereld rond op zoek naar oorzaken en gevolgen van de snelle geboortekrimp. Hij waarschuwt jongeren voor ongeplande kinderloosheid. ‘Bedenk dat je niet eindeloos de tijd hebt.’

Waarom krijgen mensen zo weinig kinderen? Op zoek naar het antwoord op die vraag, begon Stephen Shaw in 2016 aan zijn reis rond de wereld die de documentaire Birthgap zou opleveren. In de meeste landen worden volgens de Brit niet te veel, maar te weinig kinderen geboren.

‘De enige oorzaak dat de wereldbevolking de komende decennia nog stijgt, is dat mensen steeds ouder worden. De mondiale geboortepiek is al in 2013 bereikt; sindsdien daalt het aantal geboortes ­razendsnel. Die ontwikkeling heeft grote gevolgen,’ zegt Shaw, zelf vader van twee zoons en een dochter, alle drie twintigers.

Wereldwijd daalde het aantal kinderen dat een vrouw in haar leven gemiddeld krijgt vorig jaar naar 2,3, ten opzichte van 4,8 in 1970. En vrijwel alle ontwikkelde landen komen bij lange na niet aan het vervangingsniveau van 2,1 kinderen per vrouw, het aantal waarbij – immigratie niet meegerekend – de bevolking op peil zou blijven.

De persoonlijke impact van ongeplande kinderloosheid

Achter deze droge cijfers gaan enorme sociaal-economische schokeffecten en persoonlijke drama’s schuil, toont Shaw in Birthgap op indringende wijze. Deel 1 van de driedelige documentaire debuteerde in 2021 op een filmfestival in New York en staat sinds vorig jaar op YouTube (640.00 weergaven). Deel 2 en 3 zijn nu alleen tegen betaling te zien voor een select gezelschap, maar in februari verschijnt het geheel ook online voor het grote publiek.

Met Birthgap betrad de man die jaren in de luwte een data-analysebedrijf voor grote autofabrikanten runde een politiek mijnenveld. Wie wil discussiëren over demografie, loopt groot risico om als (radicaal-)rechts, conservatief of zelfs vrouwenhater te worden bestempeld.

Shaw weet er alles van. In mei 2023 werd een vertoning van zijn documentaire op de Britse University of Cambridge gecanceld. Dat hij zich had laten interviewen in de podcast van de conservatieve Canadese psycholoog Jordan Peterson (ruim twee miljoen weergaven op YouTube) was voor een groepje activistische studenten het bewijs dat de documentairemaker vrouwen wil ‘dwingen’ tot moederschap en ‘anti­feministisch’ is.

‘Een absurde aantijging,’ verzucht Shaw in een twee uur durend Zoom-gesprek vanuit zijn werkkamer in Tokio. Na studies en banen in Parijs en Los Angeles vestigde de kosmopoliet zich in 2017 in de Japanse hoofdstad, waar hij zijn onderzoek begon naar het dalende geboortecijfer. ‘Ik wil niemand opdringen of zelfs maar aanmoedigen aan kinderen te beginnen. Dat is een persoonlijke keuze waar buitenstaanders niets mee te maken zouden moeten hebben.’

Niet voor het eerst in dit gesprek neemt Shaw bijna verontschuldigend afstand van die suggestie. Het doet denken aan de ophef die in Nederland onstond na uitspraken van politicus Pieter Omtzigt. De NSC-leider had in EW’s HJ Schoo-lezing gewaarschuwd voor de gevolgen van dalende geboortecijfers. Vooral linkse media en columnisten beschuldigden hem ervan vrouwen onder druk te zetten om ‘meer te baren’.

Gepolitiseerd

Met lede ogen ziet Shaw hoe de discussie over demografie wordt gepolitiseerd. ‘Geboortes en de toekomst van onze samenlevingen gaan iedereen aan en zouden niet links of rechts moeten zijn. Zodra het onderwerp meer mainstream wordt, zullen politieke partijen van alle stromingen het omarmen,’ voorziet hij.

Nu lijkt vooral rechts zich ervoor te interesseren. Een aanbeveling van techondernemer en Trump-vertrouweling Elon Musk – hij maakt zich al langer zorgen over de ‘bevolkingsinstorting’ – op zijn sociale medium X bracht 34 miljoen kijkers bij een gesprek tussen Shaw en Katalin Novák. Met Novák, oud-president van Hongarije en partijgenoot van premier Viktor Orbán, richtte Shaw non-­profitorganisatie X·Y Worldwide op. Politieke bedoelingen hebben ze niet, bezweert Shaw. Ze willen slechts de dalende vruchtbaarheids­­cijfers en kinderloosheid agenderen.

Dat laatste begrip loopt als een rode draad door Birthgap. Het gaat Shaw om mensen die kinderen willen en kunnen krijgen, maar daar niet in slagen. Door uitstel tot het biologisch niet meer lukt, of door het ontbreken van de juiste partner op het juiste moment.

Ongeplande kinderloosheid als hoofdoorzaak van geboortekrimp

Volgens Shaw is ongeplande kinderloosheid de hoofdoorzaak van de kelderende vruchtbaarheidscijfers in de afgelopen halve eeuw.

‘Vaak wordt gedacht dat mensen vooral mínder kinderen willen. Tot pakweg 1970 was dat ook zo en liep de grootte van gezinnen fors terug. Maar daarna is in veel ontwikkelde landen de gezinsomvang gestabiliseerd. Op enkele schaarse uitzonderingen na, zoals Zuid-Korea – waar het normaal is dat vrouwen achter in de dertig hun eerste kind krijgen en het steeds vaker bij één kind blijft – zijn de gezinnen niet veel kleiner geworden.’ Uit cijfers van rijkelandenclub OESO blijkt inderdaad dat in veel van de 38 meest welvarende landen juist het aantal mensen zonder kinderen de afgelopen decennia flink toenam.

Onderzoeken

In weerwil van alle media-aandacht voor jonge mensen die zeggen geen nageslacht te willen om het klimaat of omdat ze het niet kunnen betalen, is kinderloosheid zelden een overwogen keuze, zegt Shaw. ‘Grootschalige onderzoeken, zoals The National Survey of Family Growth in Amerika, wijzen uit dat ruim 90 procent van de vrouwen kinderen heeft of wil. Dit komt overeen met mijn eigen onderzoek in meer dan dertig landen over de hele wereld.’

Terwijl de meeste demografische analyses zich beperken tot cijfers, grafieken en bedragen, toont Shaw in zijn documentaire ook het persoonlijke leed dat achter de data schuil kan gaan. Zo vertellen twee Thaise vrouwen van rond de veertig jaar vol emotie over hun angst dat, wegens partners die een ander toekomstplan hebben, hun kinderwens nooit wordt vervuld.

‘Rouw is het gevoel dat overheerste bij veel kinderloze mensen die ik sprak’

Veel van de 230 mensen op alle continenten die Shaw voor Birthgap sprak, waren openhartig, zegt de Brit zichtbaar geraakt. ‘Het gevoel dat overheerste bij zo veel kinderloze mensen die ik voor de documentaire sprak, is rouw. Daar stond ik als nuchtere data-analist nooit zo bij stil.’

Ongeplande kinderloosheid, een zegen?

Hoe triest die verhalen ook mogen zijn, is het groeiend aantal kinderlozen wel zo erg? Volgens klimaatactivisten versnelt de opwarming van de aarde als de wereldbevolking verder groeit. Zou het voor de planeet niet juist een zegen zijn als er minder mensen worden geboren?

‘Ik ben geen klimaatwetenschapper, dus dat moet je niet aan mij vragen. Maar ik heb grote moeite met het idee dat we anderen vertellen dat ze minder kinderen moeten krijgen. Zeker omdat het aantal geboortes wereldwijd al daalt. Van alle mensen wil 90 procent een gezin stichten, respecteer die keuze. Net zoals je de keuze moet respecteren van mensen die juist niet aan kinderen willen beginnen. Maar ook als je het praktisch bekijkt: het aantal geboortes terugdringen, als je dat al zou willen, vergroot de vergrijzing. Dat probleem is voor onze samenlevingen veel acuter dan het absolute aantal mensen.’

Dat is te zien in Oost-Azië, waar de geboortekrimp het snelst gaat. Zo ook Shaws thuisland Japan, dat met 1,2 kinderen per vrouw een van de laagste vruchtbaarheidscijfers ter wereld heeft. ‘De effecten zijn hier al duidelijk zichtbaar,’ zegt Shaw. In Birthgap – gefinancierd met het geld dat hij verdiende als data-analist – voert hij de kijker door Japanse spooksteden.

Daar zijn de laatste basisscholen gesloten en kwijnen ouderen zonder (klein)kinderen eenzaam weg in hun appartementen. ‘Dat de zorgkosten almaar stijgen, is ook alom bekend. En niet alleen in Japan. Ik hoor van Britse vrienden hoe moeilijk het al is om een afspraak bij je lokale huisarts te maken. Dat wordt alleen maar moeilijker naarmate de samenleving verder vergrijst, doordat ouderen vaker zorg nodig hebben. En iedereen ziet ook dat de personeelstekorten toenemen.’

Vergrijzing

Vergrijzing heeft ook effect op pensioenen. Gaat de bevolkingsopbouw meer lijken op een omgekeerde piramide – veel ouderen aan de bovenkant, weinig jongeren aan de onderkant – dan moet een steeds kleinere beroepsbevolking betalen voor de oudedagvoorziening van steeds meer gepensioneerden. Aan die verhouding ontleent de documentaire zijn naam.

Shaw: ‘Ik gebruik de term birthgap voor landen en regio’s waar in een jaar méér mensen vijftig worden dan er baby’s worden geboren. Wanneer de vijftigjarigen na twintig jaar met pensioen gaan, betreden de baby’s van vandaag de arbeidsmarkt en betalen ze voor pensioenen en sociale zekerheid van hen die dan zeventig jaar zijn.’

Vraag mensen op straat om oorzaken te noemen voor het dalende aantal geboortes, en je hoort tal van verklaringen. De anticonceptiepil, vrouwenemancipatie, hoge vaste lasten, stijgende huizenprijzen en zorgen over het klimaat.

‘Allemaal factoren die een rol kunnen spelen,’ zegt Shaw. ‘Maar de gemene deler is uitgesteld ouderschap, als gevolg van sociale normen die veranderen. Dat leidt tot ongeplande kinderloosheid. Toen ik de data bestudeerde, zag ik dat het geboortecijfer telkens kelderde in moeilijke economische tijden. De oliecrisis van de jaren zeventig is een belangrijk moment, de financiële crisis van 2008 ook.

‘Koppels stellen in zulke periodes huwelijk en ouderschap uit, want die zijn duur. Samen rondkomen heeft dan prioriteit. Maar als het met de economie weer beter gaat, herstelt die leeftijd niet naar het niveau van voor zo’n crisis. Op latere leeftijd kinderen krijgen, is dan het nieuwe maatschappelijke normaal geworden.’

In de meeste ontwikkelde landen krijgen vrouwen hun eerste kind inmiddels (ruim) na hun dertigste, ook in Nederland. Een halve eeuw geleden lag het gemiddelde nog onder de 25 jaar oud. ‘Als het normaal wordt om er pas na je dertigste serieus over na te denken, krijgen andere bezigheden – studie(s), reizen, carrière – prioriteit. En kom je er op die leeftijd achter dat je partner anders aankijkt tegen het krijgen van kinderen, dan heb je veel minder tijd om daar nog iets aan te doen.’

Ongeplande kinderloosheid: ‘Biologische klok’

Door hun ‘biologische klok’ is die situatie duidelijker zichtbaar bij vrouwen, maar mannen zien hun kansen om een gezin te stichten minstens zo hard slinken naarmate ze ouder worden, zegt Shaw. ‘Oudere mannen vergeten vaak dat ze met jonge mannen concurreren om dezelfde vrouwen. Veel kinderloze mannen die ik voor Birthgap sprak, hadden dolgraag ­vader willen worden, maar hadden de hoop opgegeven. Zij ervaren de rouw over het gemis van kinderen net zo sterk.’

Shaw zegt het er met klem bij, opnieuw bijna verontschuldigend: ongeplande kinderloosheid is voor vrouwen én mannen een even groot probleem. De data-analist krijgt geregeld, zoals toen hij in mei te gast was bij tv-programma BBC HARDtalk, het verwijt dat hij als man makkelijk praten heeft. Vrouwen ervaren het merendeel van de fysieke, emotionele gevolgen van het ouderschap. En het bemoeilijkt niet zelden hun ambities op de werkvloer.

‘Ik wil zeker niet beweren dat deze ontwikkeling de schuld is van vrouwen, omdat zij hun werk prioriteit zouden geven,’ reageert Shaw. ‘Het is juist essentieel dat vrouwen dezelfde carrièrekansen hebben als mannen en de volledige vrijheid om keuzes te maken. Maar dat geldt dan ook voor de mogelijkheid moeder te worden, als ze dat willen.’

Overheden

Overheden, ongeacht politieke kleur, willen hen daarbij helpen en zijn al jaren bezig hun geboortecijfers op te krikken. In Europa, Oost-Azië en elders wordt met miljarden gesmeten om inwoners te stimuleren een gezin te stichten. Denk aan goedkope of zelfs gratis kinderopvang, hoge kinderbijslag en belastingvoordelen voor jonge ouders. Klinkt aantrekkelijk, maar uit een inventarisatie in weekblad The Economist bleek in mei dat financiële prikkels vooralsnog weinig effectief zijn.

Dat erkent ook Shaw, die zich dan ook niet in de eerste plaats richt op overheden, maar op jonge mensen met een kinderwens. ‘Hen roep ik op zich volledig te informeren over gezinsplanning en vruchtbaarheid. Als je denkt: het komt wel een keer, dan gaan andere dingen voor. Voor je het weet, ben je jaren verder en is het er niet van gekomen, zoals zovelen mij vertelden. Je hebt niet eindeloos de tijd.’

Wat wil Shaw meegeven aan jongeren die denken dat het er vanzelf een keer van komt? ‘Er is nooit een moment waarop je er helemaal klaar voor bent en alle omstandigheden ideaal zijn. Wacht dus niet op het perfecte moment of de perfecte partner, maar maak een plan als je kinderen wilt.’