Met veel woordomhaal en zelfverzekerdheid sprak de Canadese rockster-psycholoog Jordan Peterson voor een volgelopen Vorst Nationaal. ‘Je problemen zijn je opportuniteiten.’
Er weerklinkt zachte klavecimbelmuziek wanneer we onze plek innemen. Waar het middenplein van Vorst Nationaal doorgaans voorbehouden is aan zwetende concertgangers, staan er nu enkele honderden stoelen keurig naast elkaar gelijnd. Waar anders gezeuld wordt met bier en versnaperingen hebben jongemannen in keurige hemden nu dikke boeken mee. Een gezellig geroezemoes vult de zaal.
Waar het podium doorgaans voorbehouden is aan artiesten en rockbands, is de zaal nu nagenoeg volledig volgelopen om een 62-jarige psycholoog uit Canada te aanhoren. Jordan Peterson neemt een stormachtig applaus in ontvangst wanneer hij het podium op komt. Hij draagt een tweedelig groen pak, dat lijkt alsof het per ongeluk samen met een bak glitters is gewassen. Brussel is de vierde stop van een Europese tournee die de komende dagen ook Rotterdam, Boekarest en Genève aandoet. Met zijn typerende, raspende stem kondigt hij aan dat hij het in Brussel wil hebben over het onderwerp waarover elke rechtgeaarde West-Europese meerwaardezoeker zich al lang het hoofd breekt: het Bijbelboek Exodus.
Wie Peterson als een soort psycholoog-rockster vol zelfvertrouwen over het podium ziet schrijden, zou wel eens vergeten dat hij tot 2016 een nobele onbekende was. Maps of Meaning, het boek dat hij in 1999 publiceerde als zijn magnum opus, had nauwelijks enige rimpeling veroorzaakt. Tot voor kort ging Petersons faam niet verder dan de campus van de Universiteit van Toronto. In 2016 wierp Peterson zichzelf in de in Noord-Amerika immer woedende cultuurstrijd tussen links en rechts. Wanneer Canada een wet invoert die het gebruik van genderneutrale voornaamwoorden toelaat, neemt Peterson een YouTube-video op waarin hij uithaalt naar wat hij een ‘ondergronds apparaat van linksradicale motivaties’ noemde. Hij kondigde ook met aplomb aan dat hij nooit of te nimmer het genderneutrale ‘they’ zal gebruiken. Sindsdien geldt Peterson als de dominante cultural warrior ter conservatieve zijde. Zijn vlogs op YouTube halen miljoenen kijkers. Zijn 12 regels voor het Leven, een boek waarin hij uitlegt hoe je door aan jezelf te werken een zinvol leven kunt leiden, wordt een regelrechte bestseller. The New York Times noemde hem in 2019 ‘de meest invloedrijke publieke intellectueel ter wereld’.
Een familiebedrijf
Peterson, die in januari 2023 ontslag nam bij de Universiteit van Toronto, is ondertussen zelf een commercieel product. De nv Peterson is een heus familiebedrijf. Voor Peterson het podium bestijgt, wordt een filmpje afgespeeld waarin Essay, het bedrijf van zijn zoon, wordt aangeprezen. Julian Peterson biedt met Essay immers ‘een revolutionair programma’ aan waarbij mensen ‘op structurele manier’ hun ‘gedachten leren te ordenen’. Met de typische, tenenkrullende vioolmuziek die enkel voor bedrijfsfilmpjes lijkt ontworpen, vertellen vader en zoon dat de wereld ‘een betere plek’ zou zijn als mensen beter in staat waren om essays te schrijven.
Nadat Peterson het bedrijfje van zijn zoon heeft aangeprezen, verschijnt hij in een tweede filmpje waarin hij de Peterson Academy voorstelt. Die Academy moet ‘een universitair online platform’ worden ‘wars van ideologie’ die leert hoe je wel en niet moet denken. Na de commerciële plichtplegingen verschijnt Tammy Peterson ten tonele, de echtgenote die voortdurend aan haar man refereert als ‘dr. Peterson’. Ook zij krijgt gedurende een kwartier de gelegenheid om haar wijsheid – eigenlijk die van haar man, het is letterlijk regel 9 van de befaamde 12 regels – met het publiek te delen. In een uiterst badinerend betoog, waarbij ze over haar eigen familieleven praat, vertelt ze hoe belangrijk het is goed te luisteren. Ze benadrukt dat ‘communicatie in twee richtingen werkt’, dat goed luisteren leidt tot een beter begrip van de ander en dat je door naar anderen te luisteren naar jezelf kan luisteren.
‘Problemen zijn opportuniteiten’
Dat Peterson voor zijn eigen keynote kiest om een uur lang over Exodus te praten, heeft evenzeer een commerciële logica. Zijn spreekbeurt wordt gepresenteerd als een voorafje voor het boek dat hij in januari van volgend jaar hoopt te publiceren. Mythologie is een van Petersons langlopende fascinaties. Hij is ervan overtuigd dat de oude mythische verhalen een diepe betekenis hebben die ook voor mensen vandaag nog wijze lessen met zich meedragen. Hij belooft meteen dat hij volgend jaar terugkomt naar Europa om zijn boek te promoten.
Voor Peterson gaat Exodus in de eerste plaats over goed bestuur. Mozes is in zekere zin zoals Superman en Harry Potter, stelt hij. Alle drie de heren zijn immers vervreemd van hun oorsprong, groeien op bij andere ouders, en worden gaandeweg geroepen om een bijzonder doel in hun leven na te streven. Voor Peterson is Exodus de ultieme strijd tegen de tirannie: Mozes leidt het volk van Israël door de woestijn, de beproeving die elke samenleving moet doorstaan om zich los te maken van de ketens der slavernij. Het is een van Petersons favoriete stokpaardjes: het leven is zwaar, en het heeft geen zin om mensen op te leggen wat te doen. ‘Je problemen zijn je opportuniteiten,’ houdt Peterson zijn publiek voor.
De voorbije jaren zocht Peterson geregeld de flanken van het maatschappelijke debat op. Zo trekt hij klimaatverandering in twijfel en claimt hij dat Canada – inderdaad, Canada – op weg is om een dictatuur te worden. Ook in Brussel zoek hij nu en dan subtiel de curbstones op. Zo suggereert hij dat de Europese Unie – net als het oude Egypte – tirannieke neigingen heeft. Het luidste applaus van de avond oogst Peterson wanneer hij stelt dat ‘de totalitaire tendensen’ van de coronapandemie ‘veel erger waren’ dan het virus zelf. Tegelijk is het duidelijk dat Peterson op Europese bodem slechts een bepaald deel van zijn oeuvre ten berde brengt. Zijn hevige kritiek op transgenders en feministen bewaart hij voor andere oorden.
De kracht van clichés
Het is in zekere zin opmerkelijk dat Petersons boodschap zo’n groot publiek bereikt. De diepere betekenis van de Bijbelse mythologie zorgt zelden voor een avondvullend programma dat concerthallen doet vollopen. Het is ook maar de vraag hoeveel de gemiddelde toeschouwer begrijpt van Petersons betoog, dat bijwijlen alle kanten opschiet. De brandende struik waarin Mozes de stem van Jahweh hoort, symboliseert volgens Peterson ‘het leven in zijn wezen, maar tegelijk ook het leven in zijn worden’. Zoals Mozes moeten we, aldus Peterson, onze hogere doelen ‘met intense volharding’ najagen. Het klinkt geweldig. Maar wat betekent het eigenlijk?
Het zou evenwel oneerlijk zijn om Petersons werk weg te zetten als enkel hoogdravend geraaskal. Een niet onbelangrijk deel van zijn werk is gebaseerd op (gedegen) psychologisch onderzoek. Een deel is wetenschappelijk problematisch, en geurt occasioneel naar complotdenken. Maar het voornaamste ingrediënt van Petersons discours zijn clichés die hij als in marmer gebeitelde wijsheden presenteert. Ook in de vragenronde die na Petersons lezing wordt gehouden, is het ver zoeken naar originele inzichten. Hij verdedigt het idee dat het geen zin heeft om bij de pakken te blijven zitten. Wanneer hij over het opvoeden van kinderen spreekt, raadt hij zijn publiek aan om liefde te tonen, maar ook om de lat hoog te leggen. Een koppel dat aan kinderen wil beginnen, krijgt de goede raad om te blijven investeren in hun relatie. Het is ongetwijfeld goede raad, maar het is niet bepaald origineel.
Net die clichés zijn de ware reden van Petersons populariteit. Zoals de dalai lama decennialang een deel van de linksige goegemeente inspireerde met vage platitudes, zo heeft Peterson een geruststellende verzameling clichés voor mensen ter rechterzijde. Jordan Peterson heeft de niet te onderschatten gave om zijn publiek het gevoel te geven dat de inzichten die ze al hadden eigenlijk bijzonder slim zijn. Hij geeft zijn lezers en toehoorders wat hij in zijn 12 regels voor het leven belooft: an antidote to chaos. Zijn voornaamste troef is niet zozeer wat hij verkondigt, maar wel de stelligheid waarmee hij het doet. Of het nu over Russische politiek, kosmische energie of Egyptische mythologie gaat: Peterson declameert zijn wijsheden met hetzelfde aplomb. Dit is per slot van rekening de man die in maart nog de les spelde over hoe het christendom ingericht hoort te worden. Jordan Peterson beschikt over een zelfvertrouwen waarvan zelfs Knack-journalisten slechts kunnen dromen. Het is meteen de voornaamste valkuil voor de Canadese anti-wokeheld, die in zijn pogingen om zich als uomo universale te presenteren geregeld door de mand valt.
Ironisch genoeg waarschuwde hij er tijdens zijn passage in Vorst-Nationaal zelf al voor. Mensen die creatief zijn, aldus Peterson, zijn vaak enorm goed in verbanden leggen. De kunst bestaat er evenwel in om te doseren, want wie te veel verbanden legt, ‘dreigt te verzanden in pseudowetenschap en complotdenken’. Wie zijn wij om dr. Peterson tegen te spreken?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
