‘Duurzaam en betaalbaar wonen? Oplossingen hebben complexiteit van een Rubiks kubus’

Stijn Ronsse van Itinera staat stil bij de complexe samenhang van factoren in het debat over duurzaam en betaalbaar wonen. Deze bijdrage maakt deel uit van de zomerreeks De Doordenkers van Knack.be: Betaalbaar Wonen.

Denk aan de duurzaamheidstransitie als aan een Rubiks kubus. Het speelgoed dat tot doel heeft alle vlakken uit één kleur te laten bestaan, is relatief eenvoudig als je op één kleur focust. De moeilijkheid begint echter als je aansluitend aan de volgende kleuren begint. Bijkomende draaibewegingen dreigen eerder werk ongedaan te maken en de kans is groot dat je na een tijd met een opnieuw willekeurig gekleurde kubus eindigt. Ofwel, acties die je onderneemt in het ene vlak, hebben een effect in het andere. Hetzelfde gaat op voor de duurzaamheidsuitdaging: vervang vlakken door verschillende dimensies zoals de technologische, de economische, de politieke, de maatschappelijke, de ecologische, … , en de metafoor is compleet. Duurzaam worden in het ene is niet zo moeilijk, het is de afstemming tussen de verschillende dimensies die het complex maakt.

Het is een complexiteit waar te weinig aandacht voor bestaat. Als het over duurzaamheid gaat, wordt nogal snel gedacht aan een overzichtslijst van factoren die een impact hebben op een duurzame samenleving, denk bijvoorbeeld aan de Sustainable Development Goals (SDG) van de Verenigde Naties. Hoewel deze als verdienste hebben dat ze een volledig overzicht bieden, hebben ze ook een belangrijke tekortkoming: ze gaan niet in op de interacties tussen de verschillende factoren. Het is dan ook beter om ernaar te kijken als een netwerk, als een samenspel van verbonden zaken die elkaar tegenwerken, stimuleren of verhinderen.

Als voorbeeld, denk aan het rijden met elektrische wagens, wat de reductie van CO₂ mogelijk maakt, een positief effect in een duurzaamheidsnetwerk. Daarnaast moet echter ook bevraagd worden welke effecten de toegenomen productie heeft op vlak van bijvoorbeeld: ontginning van materialen, tekort aan groene energie, micro-plastics door bandenslijtage, omstandigheden waarin de batterijen gewonnen worden, … . Ofwel: een duurzaamheidsvoordeel in de ene dimensie, kan een kost hebben in een andere.

Het is vanuit dit oogpunt dat een geïntegreerde kijk op duurzaamheid nodig is, waarbij nagedacht wordt over verschillende verbanden en relaties tussen duurzaamheidsfactoren. Als je met een netwerkbril kijkt (en dus de connectie tussen SDG ‘s nagaat), zijn het steeds dezelfde zaken die centraal komen te staan en die dus het meest verbonden zijn met de verschillende SDG ‘s. Kort door de bocht, het gaat steeds opnieuw over inkomensongelijkheid en armoede. Deze zijn telkens verbonden met het grootst aantal SDG ‘s. Met andere woorden, het valt te vermoeden dat de route richting duurzaamheid een belangrijke klif moet passeren: het betrekken van mensen die het zich moeilijk of niet kunnen veroorloven.

De uitdaging van de huizenmarkt

Dit spanningsveld is ook voelbaar als aan de huizenmarkt gedacht wordt. Door verschillende oorzaken stegen de prijzen jarenlang, waarbij waarnemers al enige tijd duiden op een verhitting van de markt. Betaalbaar wonen is dan ook een zorg voor brede maatschappelijke lagen, zoals bijvoorbeeld jongeren en mensen die het economisch lastig hebben. Gelijktijdig worden er steeds hogere eisen gesteld op vlak van duurzame renovatie van woningen. Daarvoor zijn wel grote investeringen vereist, zoals het vernieuwen van daken, vervangen van ramen, plaatsen van bijkomende isolatie, installeren van modernere verwarmingssystemen, … . Kortom, het zijn allemaal dure ingrepen waarvoor niet alleen voldoende budget vereist is, ook worden de totaalkosten voor de aanschaf van een woning verder opgedreven. Veel mensen zien het vooral als prijsstijgingen bovenop prijsstijgingen. De baten zijn enkel te plukken in de toekomst, terwijl de kosten zich onmiddellijk opdringen.

Niet alleen zijn er stijgende kosten, ook hier speelt de relatie tussen duurzaamheid en inkomensongelijkheid volop. Het moet doen afvragen of dit niet de echte Twin transition is (in plaats van de connectie tussen vergroening en digitalisatie). De impact van het verduurzamen van de huizenmarkt kan groot zijn, maar als grote lagen van de bevolking niet aansluiten, dreigt het effect verwaarloosbaar te blijven. Om opnieuw naar de Rubiks kubus te verwijzen, het betreft hier twee dimensies van hetzelfde systeem. Woningen moeten te verwarmen zijn met minder uitstoot (alsook te produceren zijn met minder afvalstromen) en mensen moeten deze huizen kunnen betalen. Het is enkel door over beide te reflecteren en door ze op elkaar af te stemmen, dat een maximaal voordeel kan bereikt worden.

Een probleem van duurzaamheid

Dat duurzaamheidsinspanningen op de korte termijn meer kosten, is een realiteit (de baten zitten in de toekomst). De uitdaging is dan ook niet op te lossen door enkel een verstrengende regelgeving uit de vaardigen, het moet vergezeld gaan van flankerend beleid. Aldus moet een antwoord geboden worden aan de noodzaak tot een duurzamer systeem en de financiële draagkracht om dit te realiseren. Het is een achilleshiel van de duurzaamheidstransitie die ook in andere domeinen merkbaar is. Denk bijvoorbeeld aan de vergroening van het wagenpark, waarbij er onder brede maatschappelijke lagen die zich uitgesloten voelen van deze verschuiving, merkbaar weerstand tegen elektrificatie ontstaat.

Een duurzame transitie moet dan ook de belofte in zich dragen om geen grote groepen van mensen achter te laten. Opnieuw naar de huizenmarkt: duurzaam en kwalitatief wonen moet ook gelijk staan aan betaalbaar wonen. Alleen op die manier is er een kans van slagen, zowel op de huizenmarkt als in duurzaamheidsuitdagingen velerlei.

Laat deze vakantieperiode dan ook inspirerend werken voor beleidsmakers, terwijl ze met een Rubiks kubus in de hand zichzelf de vraag stellen: het ene vlak is op te lossen, maar hoe begin ik ook alweer aan het andere? Eén dimensie oplossen is niet de moeilijkheid, het is het samenspel van de verschillende dimensies dat tot duurzame oplossingen leidt.

Stijn Ronsse is associated fellow bij Itinera Institute en CEO van CAPTURE.