‘Dit is het ideaal moment voor een Lumumbaplein in Oostende’

‘De koloniale symbolen blijven vandaag alomtegenwoordig in Oostende’, schrijft Don Moussa Pandzou. Naar aanleiding van de 100-jarige geboortedag van de Congolese leide Patrice Lumumba. ‘Een stad die zoveel sporen van kolonisatie draagt heeft tegenklanken en alternatieve verhalen nodig die zichtbaar zijn.’

Vandaag herdenken we de datum waarop Lumumba vermoord is. Dit gaat over belangrijk immaterieel erfgoed, de erfenis van verzet tegen kolonisatie, die niet alleen Congo zijn vrijheid bracht, maar indirect ook België een cadeau gaf in zijn heel prille geschiedenis van politieke dekolonisatie. Het is haast onvoorstelbaar: stel je voor dat dit land, vandaag, nog steeds de rol van ‘kolonisator’ zou spelen. Vandaag zouden we dit niet aanvaarden. Gelukkig heeft het verzet tegen het kolonialisme, in Congo én aan België, de geschiedenis een andere wending gegeven.

Dit verzet eren is de logica zelve en toch zijn we op deze symbolische dag alweer te laat voor nieuw erfgoed, nieuwe Lumumbastraten, -pleinen, -standbeelden of toevoegingen aan schoolcurricula. Dit jaar komt er uitzonderlijk nog een nieuwe kans: “Wat denk je van de datum waarop de hele wereld zijn 100-jarige geboortedag viert?” Dat koopt ons nog wat tijd om de ideale locatie te zoeken. Het is barkoud op deze 17 januari en ik houd mijn verblijf tijdens warme zomerdagen van 2024 in de koninklijke badstad Oostende in het achterhoofd. En dan vraag ik me af: “Hebben alle waardevolle dekoloniale initiatieven in deze stad ervoor gezorgd dat ze op tijd klaar zal zijn om dit historisch moment, het honderdjarige jubileum, vanuit een vernieuwende houding te ontmoeten?

Vandaag is Oostende een badstad die mensen uit de hele wereld aantrekt. Ik zou het bijna een metropool durven noemen. De aantrekkelijkheid van de stad heeft nog weinig te maken met de ‘koloniaal-machtige genialiteit’ die Leopold probeerde te illustreren aan de hand van zijn megalomane bouwplannen, maar wel met de mix van cultuur, ontspanning en natuur. Maar de koloniale symbolen blijven wel alomtegenwoordig.

In Oostende doen ze hun best om structureel te werken rond dekolonisatie. De focus ligt op het patrimonium. Leopold II liet nogal wat sporen achter in deze kuststad. Onder de noemer ‘In het spoor van Leopold’ organiseert de stad regelmatig wandelingen en er worden debatten, lezingen, workshops en cultuurprojecten georganiseerd. Ikzelf mocht er deze zomer even deel van uitmaken. Tien dagen lang voorzag ik zoveel mogelijk mensen van reflecties over koning Leopold II, de man die deze stad van vissers ombouwde tot het Monaco van het noorden.

Koloniale symbolen maar geen eer voor dekoloniaal verzet?

Het viel me op dat er met geen woord wordt gerept over Lumumba in de publieke ruimte. Linken tussen Lumumba en Oostende zijn er nochtans genoeg. Hij verbleef er nooit tijdens zijn bezoeken in België maar wist je bijvoorbeeld dat Oostende de meeste standbeelden van Belgische koningen heeft? Leopold II natuurlijk maar ook het standbeeld van Boudewijn op de promenade van de Venetiaanse galerij.

En wie Boudewijn zegt, zegt Lumumba. Boudewijn zat vooraan in de zaal toen Lumumba zijn beroemde onafhankelijkheidsspeech uitsprak.

Bovendien werd in boeken zoals dat van Ludo De Witte en recent ook de documentaire Soundtrack to a Coup d’Etat al helder uiteengezet welke rol België en het koningshuis toen speelden in de moord op Lumumba. Het standbeeld van koning Boudewijn en de hand van Leopold II als architect van de stad, heeft een krachtig antwoord nodig.

Oostende verdient een Lumumbaplein. Of eventueel een laan vernoemd naar deze grote man. Het zou een hoopvolle stap zijn, maar vooral een logische. Een stad die zoveel sporen van kolonisatie draagt heeft tegenklanken en alternatieve verhalen nodig die zichtbaar zijn. Verhalen over helden aan de andere kant van de wereld, ver weg van de Noordzee maar dicht bij huis.

Buiten de landsgrenzen wordt Lumumba in vele landen reeds lang officieel erkend en geëerd. Tijdens een wandeling door de Marokkaanse hoofdstad Rabat belandde ik plots op de Avenue Patrice Lumumba, en ook in Leipzig hebben ze dit al begrepen.

De schaduw van Lumumba en het licht van verzet

Bovendien zit de stad niet alleen vol koloniaal erfgoed. De stad speelde ook een grote rol in de geschiedenis van Congo. In Oostende werden de landsgrenzen van het huidige Congo bedacht. Leopold II nodigde de brutale koloniale agent Henry Morton Stanley uit in zijn villa. Daar, met uitzicht op zee en boven de Vlaamse galerij, hoorde Leopold de verhalen over zijn reis langs de majestueuze rivier de Congo. De reis naar het hart der duisternis, zoals de titel van het boek van Joseph Conrad. In de koninklijke villa maakten de twee plannen om ‘licht’ te brengen in de duisternis, om het immense land te koloniseren en te ‘civiliseren’.

Nooit konden ze vermoeden dat het ooit omgekeerd zou zijn. Dat de jonge Lumumba, een Congolese intellectueel, hen de les zou spellen. In zijn toespraak onderwees hij de Belgen in menselijkheid. Hij hoopte dat hij met zijn woorden de witte kolonisator kon civiliseren. Voor mij is Lumumba de voorvader en een symbool van het verzet tegen racisme en kolonisatie.

Daar werd ik nogmaals aan herinnerd na het gesprek in de afspraak tussen Mark Eyskens en Nadia Nsayi deze week over de documentaire rond Mobutu en de eerste aflevering getiteld ‘In de schaduw van Lumumba’. Eyskens herinnerde zich de politieke strategie van België toen: “In de ogen van de toenmalige Belgische elite en de geallieerde unie met de Amerikanen was Lumumba een communist die tijdens de Koude Oorlog in de weg stond van de snelle winst.”

Meer dan 60 jaar na zijn dood is zijn schaduw maar ook de schaduw over zijn erfenis, in België groter dan ooit. Zijn eliminatie maakte van hem een politieke martelaar en nog een grotere internationale held. Voor velen wordt dit jaar daarom een unieke viering, een honderdjarig jubileum van zijn geboortedag komende zomer. Viering van het licht dat net hij en anderen brachten door hun verzet.

Zijn droom zal dit jaar sterker dan ooit klinken in de kille gangen van witte instellingen. Instellingen die dekoloniale initiatieven nemen en vragen wat ze kunnen doen om ‘inclusiever’ te werken. Wel, hier is een alvast een eerste historische kans.

En dan denk ik meteen weer aan Oostende: “Is Oostende klaar op 2 juli om een Lumumbaplein in te huldigen tijdens een viering van 100 jaar Lumumba? Hebben de talloze waardevolle dekoloniale initiatieven ervoor gezorgd dat ze dit historisch moment kan ontmoeten?”

Het politieke klimaat en het momentum voor geschiedenis

De huidige burgemeester pleitte tijdens zijn politieke carrière al voor het creëren van een Lumumbaplein. De afgelopen jaren ijverde hij met activisten voor dit plein aan het gecontesteerde ruiterstandbeeld, geïnspireerd door het werk van de befaamde Commissie Dekolonisatie van het parlement. Die leverde een gedetailleerd rapport op met aanbevelingen en concrete acties, maar stuitte uiteindelijk op een politieke muur.

Het is een pleidooi dat hij nu opnieuw kan inroepen vanuit een unieke positie naar aanloop naar de honderdste verjaardag van Lumumba. De dekoloniale en inclusieve initiatieven van de stad die druk werden bijgewoond geven nu nog een hogere legitimiteit aan deze vraag.

Het is niet zo dat het veranderen van een straatnaam het verleden zal veranderen. Het maakt de samenleving niet per se rechtvaardiger. Maar het is wel een erkenning voor alle activisten, experten en bondgenoten die zich inzetten voor een betere samenleving met een dekoloniale toekomst. Een Lumumbaplein zou, kortom, een injectie van hoop zijn op een koude winterdag.

De tijd dringt. Over een paar maanden is het 2 juli. Het is een historische kans voor Oostende om te zeggen: “Ja, wij zien in onze stad wat er is gebeurd, en we maken ruimte voor een nieuw gedragen verhaal.” Vandaag is dus de perfecte dag volgens mij om deze oproep op tafel te leggen, de eerste afspraak vast te leggen om rond de tafel te zitten en de komende maanden keihard te werken met alle organisaties zodat we er binnen 6 maand staan. Dit zou een stap in de goede richting zijn – voor de stad, voor Congo en onze diaspora hier, voor België en voor ons collectieve geheugen. Komt er ooit een beter moment om de geschiedenis opnieuw te ontmoeten? Dit is het volgens mij.

Afspraak met jullie allemaal dan op een warme zomerdag, op het Lumumbaplein 1 te 8400 Oostende!

Don Moussa Pandzou is een Congolees-Belgische auteur en reportagemaker. Hij is de auteur van het boek ‘Yaya na Leki’, co-reportagemaker van onder ander Congo, moederland en Kakungu en opiniemaker, met een sterke focus op racisme, discriminatie en dekolonisatie.