‘Dezelfde fouten blijven maken is eigen aan de mens: het collectief geheugen werkt traag’

‘Eigen aan een samenleving die in grote transitie verkeert, is dat haar mensen het zo lang mogelijk bij het oude willen laten. Ook al hebben remedies uit het verleden al lang bewezen geen effect meer te hebben, toch blijft men volharden’, schrijft gevangenisdirecteur op rust, Hans Claus. ‘Het collectief geheugen werkt traag.’

Eigen aan een samenleving die in grote transitie verkeert, is dat haar mensen het zo lang mogelijk bij het oude willen laten. Ook al hebben remedies uit het verleden al lang bewezen geen effect meer te hebben, toch blijft men volharden. Het collectief geheugen werkt traag.

Neem bijvoorbeeld het bijbouwen van gevangenissen. Als zuiver product van de industriële samenleving die mensen van elkaar afzondert, bewijzen ze geen dienst meer nu onderlinge afhankelijkheid in toenemende mate de bouwsteen geworden is van ons leven.

Oude strafvormen versterken oude sociale verhoudingen zoals lijfstraffen ooit de almacht van de adel in stand hielden.

De cellencomplexen naar een model uit de 18de eeuw beletten de doorgroei naar een meer inclusieve samenleving derhalve aanzienlijk, zowel in de praktijk als in de geest. Toch blijven we ze bouwen.

Naar eenzelfde impasse voert ons de fameuze war on drugs. Al meer dan dertig jaar leveren politiediensten, parketten en rechtbanken een hopeloze strijd. Er is sindsdien geen gram minder gesnoven. Wel integendeel. De strijd bleek vooral een godsgeschenk voor de maffia. Hoe feller de druk wordt opgevoerd, hoe meer hun kapitaal aandikt. Zo krijgen we wat we over ons afroepen : ‘war’. Ook hier blijkt ons geheugen kort. De vergelijking met de mislukte grote drooglegging uit de geschiedenis van de VS, wordt al te zelden gemaakt.

In een zelfde fuik drijft ons het sprookje van de arbeidsmarkt. Al dertig jaar lang luidt het dat de taart niet beter moet worden verdeeld, maar vooral vergroot. Mooie beeldspraak. We creëerden ondertussen zoveel werk dat we geen tijd meer hebben voor onze kinderen, onze ouderen en onze vrienden. De arbeidsdruk maakt ons ziek. Maar als de bodem van de bijstandskas vervolgens zichtbaar wordt, vinden we geen andere remedie dan de activiteitsgraad nogmaals op te drijven.

De rijkdom die dat oplevert zal ooit worden her verveeld, belooft men. Maar eigenlijk wordt ze stante pede opnieuw geïnvesteerd. De taart moet weer groter. De honger is immens. Er lijkt geen einde aan te komen. Tenslotte vinden we amper nog mensen om het essentiële werk te doen.

Het recentste voorbeeld van een cirkelredenering die ons in oude patronen gevangen houdt, is de stelling dat we de vrede enkel kunnen bewaren door ons te bewapenen en opnieuw weerbaar te worden. Als ik een ding uit de geschiedenisles onthouden heb, is het dat bewapening vroeg of laat tot oorlog leidt. Niet het zich terugtrekken achter verdedigingslinies maar wel het aangaan van het gesprek met de vijand, brengt immers vrede.

Van die dynamiek kan ik een aparte getuigenis afleggen. Ook in de minisamenleving van de gevangenis bestaat de verleiding om moeilijke gedetineerden steeds zwaardere tuchtsancties op te leggen. Met die gedetineerden het gesprek aangaan om te peilen naar wat hen zo boos maakt, loont evenwel zoveel beter. Bij het betreden van het gesprekslokaal hang je de superioriteitsgevoelens best aan de haak.

Mijn ervaring was ronduit positief. In een gevangenis waar tijd gemaakt wordt om te luisteren, daalt het aantal incidenten. In gevangenissen waar men voor harde interventies kiest, voor nieuwe alarmsystemen en training in zelfverdediging, blijft de frontsfeer hangen. ‘Peace through strength’ is dus een mythe uit dezelfde oude doos. Ze belet de transitie naar iets nieuws. Elk nieuw wapen dat we inzetten, noodzaakt een volgend, zwaarder wapen.

Dezelfde fouten blijven maken is eigen aan de mens. Een hele ecologie omturnen van een systeem gedreven door verovering naar een systeem gericht op harmonie is een werk van lange adem. Het gesprek aangaan met elkaar en met moeder aarde blijkt niet zo simpel. Op dat vlak staat de mensheid nog in haar kinderschoenen. We hopen nog steeds nieuwe resterende stukjes op elkaar en op de natuur te veroveren. Oost-Congo, Oekraïne, Groenland. Mars. We zweren zo lang mogelijk bij oude recepten.

Maar de waarheid die zich steeds nadrukkelijker opdringt, is dat wij eindige wezens zijn die behoren tot een eindige bol en dat we helemaal op elkaar en onze natuurlijke omgeving aangewezen zijn. Ons agressief opstellen, de natuur verder onderwerpen, elkaar demoniseren en het gesprek uit de weg gaan, zijn niet meer of niet minder dan blijken van hoogmoed. En die komt voor de val.

Laat ons andere wegen inslaan.

Hans Claus was jarenlang directeur van de gevangenis van Oudenaarde. Hij is de behoeder van de Verklaring van 30 november.