‘Burgers openen deuren naar vernieuwende ideeën voor duurzaam wonen’

Elze Vermaas en Lara Ferrante van de denktank Oikos staan stil bij de antwoorden die vorig jaar naar boven kwamen in de Brusselse burgerraad, toen er een vraagstuk besproken werd rond duurzaam wonen. Deze bijdrage maakt deel uit van de zomerreeks De Doordenkers van Knack.be: Betaalbaar Wonen.

De klimaatcrisis stelt onze samenleving voor uitdagingen en moeilijke keuzes, ook op gebied van wonen. Europa als continent warmt namelijk twee keer zo snel op als het gemiddelde wereldwijd en steden, waarin drie kwart van alle Europeanen wonen, kennen daarnaast het hitte-eiland fenomeen. Tegelijkertijd stoot de bouwsector wereldwijd de meeste broeikasgassen uit, maar liefst 37% van de globale emissie. Het is dus duidelijk dat we anders moeten gaan nadenken over hoe we in de toekomst zullen wonen.

Belangrijk daarbij is dat de voorstellen om deze uitdagingen aan te pakken democratisch gedragen zijn. Dat burgers mee zijn en dat burgers worden gehoord, zowel in hun zorgen om het klimaat als in hun zorgen over de impact van klimaatbeleid op hun leven nu.

In 2022 besloot het Brussels Hoofdstedelijk Gewest daarom om een permanente Burgerraad voor het klimaat in te stellen. In deze permanente burgerraad zal elk jaar een nieuwe groep burgers plaatsnemen. De raad werkt elk jaar rond een ander thema.

Een belangrijk gegeven van de burgerraad is dat de burgers willekeurig geloot zijn en op basis van hun leeftijd, geslacht, taal, opleidingsniveau, werksituatie en gemeente representatief zijn voor de bevolking in Brussel. Door naar 10.000 willekeurige huishoudens een uitnodiging op te sturen en door de gegevens die burgers zelf aanleveren mee te nemen in een gewogen loting, kan deze representativiteit worden gegarandeerd, wat heel belangrijk is. Politici behoren bijna allemaal tot dezelfde demografische groep, ze zijn vaak hoog opgeleid, ouder dan gemiddeld en nog steeds vaker cis-man. Uit onderzoek blijkt dat een diverse groep van burgers met voorstellen komt die verschillende groepen in de samenleving beter bedienen dan een groep experts met dezelfde achtergrond.

De burgers worden vervolgens geïnformeerd door diverse actoren, waarna zij in deliberatie gaan om gezamenlijk tot voorstellen te komen. Op die manier ontstaat er een gesprek tussen mensen die elkaar normaal niet tegenkomen, mensen met verschillende leefervaringen. Of zoals de verantwoordelijke ambtenaar voor de organisatie van de burgerraden in Ierland stelde: ”Burgers zijn beter in staat om met elkaar in gesprek te gaan dan politici.” Er zijn daarnaast nog talloze andere voordelen van een burgerraad, zoals de afwezigheid van lobbyisten of het feit dat burgers niet herverkozen hoeven te worden en dus op een eerlijke wijze kunnen nadenken over langetermijnproblemen zoals de ecologische crisis.

Het vraagstuk voor de burgerraad in Brussel vorig jaar was: “Hoe kunnen we onze leefomgeving in de stad aanpassen om de klimaatuitdagingen tegen 2050 aan te pakken?” Ook al is het een complexe vraag, toch blijken burgers samen en met een onbevangen blik heel goed in staat om doordachte voorstellen te formuleren.

Het rapport van voorstellen begint met voorstellen over Anders wonen. Delen staat daarin centraal: twee derde van de voorstellen gaat over het delen van ruimten, diensten en bv. energie en warmte. Samenhuizen kan vanuit verschillende motieven en in verschillende vormen. De burgerraad raadt aan om het juridisch kader dat gebaseerd is op 1 huishouden = 1 individu of 1 familie aan te passen, om daarmee meer ruimte te maken voor alternatieve woonvormen. Er bestaan al enkele van deze initiatieven in Brussel. Die initiatieven laten zien dat het delen van ruimte en/of voorzieningen niet enkel energie en kosten kan besparen, maar ook zorgt voor sociale cohesie. Zelfstandige ouderen die zo samenwonen, hebben steun aan elkaar en voelen zich niet eenzaam. Een moeder met twee kinderen woont in een project van de Community Land Trust en ervaart hierdoor rust, veiligheid en steun.

De burgers roepen ook op om te kijken waar er onbenutte potentie is in de stad, zoals bv. plekken waar er grote dakoppervlakken zijn die zich lenen voor zonnepanelen of ruimtes die maar een deel van de dag of week gebruikt worden, of zelfs geheel niet worden gebruikt. Het beter omgaan met de beschikbare ruimtes is efficiënter en beter voor het milieu. De burgerraad stelt voor om het delen van privéruimten aan te moedigen via een financieel pakket en/of de aanstelling van een facilitator en om een gewestelijk platform te creëren dat de bestaande initiatieven in kaart brengt.

Een mooi voorbeeld van hoe dit eruit kan zien, is het schoolcontract van Perspective Brussels. Hierbij wordt gekeken hoe de ruimtes van de school, zowel het groen als de ruimtes in de school, na schooltijd kunnen worden gebruikt door anderen in de wijk. Verenigingen en buurtbewoners kunnen buiten de schooluren meegenieten van de schoolinfrastructuur, zoals de sportzaal, locaties voor optredens en de speelplaats. Er is ook een coördinatiepost voorzien. Maar ook Cycloparking biedt onder andere parkeerplaatsen aan in de garages van particulieren – ‘Deel je garage met je buur’ – waarbij Cycloparking het beheer hiervan op zich neemt.

De burgers stellen daarnaast vast dat er momenteel een gebrek is aan ambitie om leegstaande panden om te vormen. Ze stellen voor om de reconversie van bestaande gebouwen makkelijker te maken en scherper toe te zien op gebouwen die kunnen worden verbouwd door het aanleggen van een nauwkeurige inventaris.

Daarnaast blijkt dat burgers goed in staat zijn om in hun voorstellen de ecologische en sociale impact te verbinden. Dit blijkt onder andere uit het tweede deel getiteld Renoveren in een geest van sociale rechtvaardigheid. De burgers roepen op om huurders en kleine eigenaars te beschermen in het proces van de energetische renovatie, de transitie van de bouwsector te begeleiden en aan te moedigen tot milieuverantwoord gedrag.

De burgerraad is kritisch over het huidige subsidiesysteem voor renovatiewerkzaamheden en wijst erop dat energetische renovaties de neiging hebben om ongelijkheden te vergroten, vooral voor de huurders. De burgers komen met tal van voorstellen om een rechtvaardiger systeem in te voeren, zoals het begrenzen van huurprijsverhoging na renovatie tot de potentiële energiebesparingen en het verhogen van het aantal inkomenscategorieën voor renovatiepremies van 3 naar 10 om accurater te kunnen werken.

Uit onderzoek blijkt verder dat burgerraden ook eerder durven om sufficiëntievoorstellen op tafel te leggen. Dat wil zeggen dat ze grenzen durven te stellen aan bepaalde verbruiks- en consumptiepatronen en meer bewegen richting een economie van genoeg, waarin iedereen genoeg heeft om een goed leven te leiden zonder de planetaire grenzen te overschrijden. In Brussel stellen de burgers bv. een progressief energieverbruikstarief voor. Je betaalt dan tot een bepaald verbruik (rekening houdend met de EPB) de lage prijs, waarna het tarief in stappen stijgt naargelang van het verbruik. Dit voorkomt ook dat mensen méér energie gaan gebruiken in een energiezuinige woning, wat men de “Jevonsparadox” noemt.

Ook de voorstellen uit het derde deel Vergroenen om beter te leven in de stad laten zien hoe ecologische en sociale doelstellingen elkaar kunnen versterken. De nood aan kwalitatieve groene ruimten in steden wordt steeds duidelijker. Zeker in de zomermaanden, met steeds hoger oplopende temperaturen, is het belangrijk dat parken en zwemwater toegankelijk zijn voor iedereen en niet enkel voor zij die het zich kunnen veroorloven. Het voorstel van de burgerraad dat iedereen toegang zou moeten hebben tot een kwaliteitsvolle groene ruimte binnen de 15 minuten te voet (of 15 minuten met openbaar vervoer voor een grotere groene ruimte), lijkt op het concept van de 15-minutenstad, waarbij alle belangrijke voorzieningen bereikbaar moeten zijn binnen de 15 minuten te voet of met de fiets. Het vermindert de afhankelijkheid van de auto en zorgt tegelijkertijd voor een betere sociale cohesie binnen wijken. Groene ruimten zijn een belangrijke voorziening. Ze maken niet enkel de stad leefbaarder en beschermen tegen extreme weersomstandigheden. Ze zijn ook goed zijn voor onze mentale gezondheid. En hoe rijker de biodiversiteit, hoe langer het weldadige effect voor mensen. De burgerraad stelt voor om ecosystemen te herstellen die de biodiversiteit ondersteunen. Weg dus met eentonige parken met saaie gazons, en meer ruimte voor water, verschillende inheemse planten, bloemen en bomen, dieren, …

De burgers schetsen een toekomstvisie voor Brussel: “In een Brussel dat met succes een transitie heeft doorlopen, hebben de inwoners hun levensstijl aangepast om samen een soberheid te bereiken. Deze overgang impliceert een vermindering van de consumptielogica en het individualisme en, waarom niet, een mentaliteitsverandering en een visie op de stad die vooral op samenleven en vriendelijkheid gebaseerd is. Mutualisering betekent zich op anderen richten, wederzijdse hulp op wijkniveau en ontmoetingen tussen generaties waarborgen: gereedschap uitlenen of diensten uitwisselen om kennis te delen en elkaar te vormen. Vandaag is het van essentieel belang de krachten te bundelen om iedereen mee te krijgen en de klimaatuitdagingen aan te pakken.”

Burgers kijken creatief en met een onbevangen blik naar de uitdaging die hun wordt gesteld en komen met voorstellen die soms buiten de bestaande structuren en logica breken. Daarmee zijn hun voorstellen waardevol. Daarnaast weten ze goed het sociale en het ecologische te verbinden. De diverse perspectieven in de burgerraad vertalen zich naar voorstellen die vele groepen in de samenleving goed bedienen.

Ook durven burgers, geconfronteerd met de uitdagingen van de ecologische crisis, sufficiëntievoorstellen op tafel te leggen en te benadrukken dat een mate van soberheid niets af hoeft te doen aan de leefbaarheid, zeker als een visie van delen, samenleven en vriendelijkheid voorop wordt gezet. Het is interessant om te zien hoe het gewest met deze voorstellen aan de slag zal gaan.

Elze Vermaas en Lara Ferrante zijn medewerkers van de ecologische denktank Oikos.