België is het ziekste land van Europa: vijf feiten over langdurig zieken in ons land

De regering-De Wever komt met maatregelen tegen de forse toename van langdurig zieken, die al meer dan 9 miljard euro aan uitkeringen kosten. Hoe komt het toch dat België het ziekste land van Europa is? En waarom móét minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) erin slagen om het tij te keren? Spoiler: niet alleen om de begroting op orde te krijgen, maar vooral om onze sociale zekerheid overeind te houden.

In het regeerakkoord stond het al: ‘De begeleiding en re-integratie van langdurig zieken is een van de belangrijkste werven’ van de regering-De Wever. Het was duidelijk dat de regering strenger zou optreden tegen langdurig zieken die onvoldoende of niet meewerken aan een terugkeer naar het werk. Uit het voorontwerp van programmawet van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit), dat zakenkrant De Tijd kon inkijken, blijkt wat dat concreet zal inhouden. 

Wat nu uitlekte, gaat slechts ‘over een eerste pakket maatregelen’. De regering wil onder meer het draaideureffect een halt toeroepen, waarbij werknemers bij herval telkens opnieuw aanspraak maken op 30 dagen gewaarborgd loon door de werkgever. Voortaan zullen ze pas na acht weken van volledige werkhervatting opnieuw recht krijgen op een maand gewaarborgd loon, in plaats van de huidige twee weken.

Een andere maatregel is dat een uitkeringsgerechtigde zijn uitkering verliest als hij zonder geldige rechtvaardiging twee keer niet opdaagt op een afspraak met de adviserende arts of het multidisciplinaire team dat een eerste inschatting moet maken of hij het werk (geleidelijk) kan hervatten. Vandaag wordt het dagbedrag van de uitkering dan met slechts 2,5 procent verminderd. 

Belangrijke opmerking bij die laatste maatregel: wie daarna opnieuw meewerkt, kan zijn uitkering wel terugkrijgen. Maakt de langdurig zieke na twee gemiste visites zelf een derde afspraak, dan wordt de uitkering hervat. Wie drie keer zijn kat stuurt, zal pas weer geld krijgen zodra hij daadwerkelijk op consultatie geweest is.

Volgens De Tijd moeten de maatregelen die nu bekend zijn dit jaar 67 miljoen euro opleveren. Tegen 2029 loopt dat op tot 308 miljoen euro. Dat is slechts een fractie van het totale budget voor uitkeringen. Want het totaalbedrag dat aan langdurig zieken werd uitgekeerd, steeg vorig jaar uit boven de 9 miljard euro, een verdubbeling sinds 2014. De Nationale Bank noemde die toename al ‘onhoudbaar’.  Vijf feiten met cijfers over de problematiek van de langdurig zieken in ons land.

1. Hoeveel langdurig zieken zijn er in België? 

Ons land telt volgens het RIZIV, het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering, zo’n 526.000 mensen die langer dan één jaar ziek zijn en daarom niet werken. In werkelijkheid zijn er dat nog meer, want ambtenaren werden in deze cijfers niet meegenomen. Dat is een stijging in tien jaar tijd met 60 procent. Ook de laatste jaren nam het aantal langdurig zieken nog sterk toe. Tussen 2021 en 2024 groeide het aantal langdurig zieken met 70.000, een stijging met 15 procent.  

Zo’n 37 procent van de langdurig zieken heeft problemen met de geestelijke gezondheid, zoals depressie en burn-out. Dat is de grootste groep. Die wordt gevolgd door mensen die kampen met spier- en skeletaandoeningen. Dat is bij 32 procent van de langdurig zieken het geval. Beide groepen hebben de voorbije twintig jaar aan belang gewonnen, noteert een studie van de Nationale Bank over het stijgende aantal personenen dat arbeidsongeschikt is. Vrouwen zijn vaker langdurig arbeidsongeschikt dan mannen, zij hebben vaker dan mannen last van een burn-out en stemmings- of angststoornissen.

Twee derde van de arbeidsongeschikten verlaat het stelsel binnen zes maanden. Nadien blijkt de terugkeer naar de arbeidsmarkt veel moeilijker. Dat geldt zeker voor 55-plussers. Bij mensen die een jaar ziek zijn, zijn acht op de tien een jaar later nog arbeidsongeschikt.

2. Hoeveel langdurig zieken zijn er in Vlaanderen, Wallonië en Brussel?

In Vlaanderen en Brussel is 9,5 procent van de beroepsbevolking langdurig ziek, in Wallonië 14,5 procent. Het aantal langdurig zieken stijgt sneller in Wallonië dan in Vlaanderen en Brussel. Het aantal arbeidsongeschikten is de voorbije tien jaar in Wallonië met 80 procent toegenomen, in Brussel met 50 procent en in Vlaanderen met 20 procent.

Vanwaar die regionale verschillen? Wallonië telt meer lager opgeleiden en meer arbeiders. Mogelijk speelt ook het voorschrijfgedrag van de artsen mee. Wallonië heeft ook veel meer kleine bedrijven en die zetten minder in op re-integratie na ziekte. En wat zeker meespeelt, is het activeringsbeleid van de Waalse overheid. Dat is ook wat de Nationale Bank schrijft: ‘In Vlaanderen gaat de re-integratie sneller dan in andere gewesten, wat bijdraagt aan het lagere aandeel langdurig zieken in Vlaanderen’.

Nog dit: volgens de meest recente cijfers van het RIZIV waren 11.717 langdurig zieken in 2023 officieel gedomicilieerd in het buitenland. Dat is dus 2 procent van het totale aantal langdurig zieken. Ruim de helft (7716 mensen) kreeg al langer dan vier jaar een ziekte-uitkering. Het is niet verboden voor wie langdurig ziek is om op reis te gaan naar het buitenland, of er zelfs definitief te verblijven, maar een re-integratie op de arbeidsmarkt wordt daardoor niet makkelijker.

3. Zijn vooral ouderen langdurig ziek?

Zo’n 10 procent van de Belgische werknemers ouder dan 55 jaar is langdurig ziek, blijkt uit een onderzoek van human resources-dienstverlener Attentia dat deze week verscheen. Het gemiddelde over alle leeftijden bedraagt slechts 4 procent. Bij de 50-plussers die langdurig ziek zijn spelen chronische ziekten zoals diabetes, hart- en vaatziekten en artrose een grote rol. 

Attentia concludeert: ‘Hoe ouder medewerkers worden, hoe groter de kans om voor lange tijd uit te vallen. Het langdurig ziekteverzuimpercentage ligt bij 55-plussers dubbel zo hoog als bij 45 tot 54-jarigen (4,84 procent), vier keer zo hoog als bij 35 tot 44-jarigen (2,74 procent) en zelfs tien keer zo hoog als bij 25 tot 34-jarigen (1,11 procent). Bij de jongste generatie op de werkvloer komt langdurig ziekteverzuim amper voor (0,23 procent).’

4. Hoeveel langdurig zieken zijn er in andere landen? 

Bij ons is 7,2 procent van de 20 tot 64-jarigen niet aan het werk door ziekte of invaliditeit, zo blijkt uit een  rapport van de Hoge Raad voor Werkgelegenheid uit 2024. 

Vergelijken met andere landen is niet makkelijk omdat er vaak andere definities worden gehanteerd, maar volgens de  Hoge Raad ligt het aantal zieken in Nederland met 7 procent niet veel lager dan bij ons. Het Nederlandse Centraal Bureau voor de Statistiek zegt echter dat er in 2023 circa 400.000 personen langdurig arbeidsongeschikt waren en een WIA-uitkering (Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen-uitkering) kregen. Dat komt overeen met 4,2 procent van de beroepsbevolking. Je kunt in Nederland aanspraak maken op een WIA-uitkering als je na 2 jaar ziekte nog steeds niet (volledig) kunt werken.

In Frankrijk en Duitsland is volgens de Hoge Raad zo’n 4 procent van de bevolking op arbeidsleeftijd langdurig ziek. Dat stemt overeen met andere cijfers. Volgens de Deutsche Rentenversicherung waren er in 2023 ongeveer 1,8 miljoen mensen in langdurige arbeidsongeschiktheid, ofwel 4 procent van de Duitse beroepsbevolking. Volgens cijfers van de Sécurité Sociale in Frankrijk waren er daar in dat jaar ongeveer 1,2 miljoen langdurig zieken, wat overeenkomt met 4 procent van de beroepsbevolking.

In het rapport van de Hoge Raad staat ook dat ‘België al in 2010 slechter scoorde dan het Europese gemiddelde’ als het gaat over mensen die niet werken wegens een ziekte of handicap. Het aantal langdurig zieken is zoals gezegd in ons land de voorbije jaren sterker gestegen dan elders in Europa en ‘het is door deze evolutie dat België nu de hoogste inactiviteit wegens ziekte of handicap kent’, aldus nog het rapport. Dat alles heeft tot gevolg dat arbeidsmarktexpert Jan Denys België als ‘officieel het ziekste land van Europa’ bestempelt in zijn boek  Iedereen aan het werk.

5. Waarom is België ‘het ziekste land van Europa’?  

Even samenvatten. België heeft 526.000 zieke werknemers en zelfstandigen, zonder de ambtenaren mee te tellen. Dat betekent dat zeker 7 procent van de beroepsbevolking langdurig ziek is. Dat aantal stijgt het sterkst binnen Europa in ons land. Het gevolg is dat ook het totaalbedrag aan uitkeringen voor langdurig zieken steeg, nu al tot boven 9 miljard euro.

Hoe komt het dat het aantal zieken bij ons zo hoog is en ook zo sterk steeg? Specialisten geven daarvoor een hele reeks redenen. De vergrijzing van de bevolking speelt zeker een rol. ‘Hoewel het gemiddelde gezondheidsniveau van de bevolking verbetert, komen meer mensen wegens de vergrijzing van de beroepsbevolking terecht in het stelsel van de ziekte- en invaliditeitsverzekering’, zegt de Hoge Raad voor Werkgelegenheid.

Die zegt verder dat ook ‘de vervrouwelijking van de arbeidsmarkt en de verhoging van de pensioenleeftijd van vrouwen tot het niveau van de pensioengerechtigde leeftijd van mannen bijdroegen tot de toename van het aantal personen in arbeidsongeschiktheid’.

Maar, zo gaat de Hoge Raad verder, ‘deze demografische ontwikkelingen verklaren slechts gedeeltelijk de recente stijging van het aantal langdurig zieken.’ Want de vergrijzing en vervrouwelijking zien we ook elders in Europa en daar stijgt het aantal langdurig zieken niet zo sterk als bij ons en is hun aandeel ook niet zo groot. 

Dus er moeten nog andere redenen zijn. Is ons systeem te ruimhartig? Schrijven artsen iemand te snel lang ziek? Worden bedrijven te weinig aangemoedigd om langdurig zieken opnieuw te laten werken? Faalt het re-integratiebeleid? Zijn de zienfondsen actief genoeg bezig met mensen opnieuw aan het werk te helpen?

Daarnaast is het opmerkelijk dat de stijging van het aantal langdurig zieken parallel loopt met de strengere regels voor het brugpensioen en de werkloosheidsuitkering. Nu de pensioenleeftijd wordt opgetrokken, verwachten velen een nieuwe toename van het aantal langdurig zieken. 

‘Is een langdurig zieke in de eerste plaats een werkloze, of in de eerste plaats een zieke?’

Twee jaar geleden schreef voormalig voorzitter van Vooruit John Crombez in het Belgische Tijdschrift voor Sociale Zekerheid een artikel over ‘de kwestie van langdurige ziekte’.  Hij noteert: ‘Ondanks de reeds jarenlange toenemende zware impact op begroting, arbeidsmarkt en volksgezondheid, zijn er geen inspanningen gebeurd die een noemenswaardige verbetering veroorzaakten op het vlak van het aantal uitkeringsgerechtigde langdurig zieken. De aantallen zijn nog steeds stijgend.’

De oud-voorzitter van de Vlaamse socialisten besloot: ‘Indien het menens is met de houdbaarheid van de begroting, de sociale zekerheid, de toename van de werkzaamheid en de daling van de inactieven, is dringend een strategisch plan nodig.’ 

Het is aan zijn partijgenoot Vandenbroucke, die nu een tweede kans krijgt als minister van Volksgezondheid,  om het aantal al langdurig zieken te verminderen en opnieuw aan het werk te krijgen. Niet alleen om de begroting op orde te krijgen, maar ook om onze zo geroemde sociale zekerheid overeind te houden.

‘We moeten leren omgaan met stress’: waarom steeds meer jonge werknemers langdurig ziek worden