Autorijden met dementie kan: ‘Verloren rijden is niet per se gevaarlijk’

CARA is de plek waar chauffeurs en aspirant-chauffeurs hun toekomst achter het stuur op het spel zetten. Als de verkeersveiligheid het vereist worden er zonder verpinken rijbewijzen ingetrokken. Toch vallen er vooral positieve beslissingen. “We doen er juist alles aan om onze patiënten te laten rijden”.

De regels om in België een rijbewijs te behalen zijn bekend. Al wie een wettelijke verblijfstitel heeft en achtereenvolgens met succes het theoretisch en praktisch rijexamen aflegt, kan op het gemeentehuis zijn rijbewijs B ophalen.

Weinigen realiseren zich dat er nog een voorwaarde geldt: medische geschiktheid om veilig met een auto aan het verkeer deel te nemen. Als daarover twijfels bestaan, wordt het CARA ingeschakeld, het rijgeschiktheidscentrum van het Belgisch Instituut voor Verkeersveiligheid VIAS.

Echt uitzonderlijk is dat niet. CARA ziet jaarlijks gemiddeld vijfduizend aanvragen passeren, te verdelen in twee hoofdcategorieën. Aspirant-chauffeurs met een of andere beperking die via CARA aan een rijbewijs hopen te komen, al dan niet met enkele restricties of een aangepaste wagen. Anderzijds zijn er ervaren chauffeurs over wier medische geschiktheid vragen rijzen, bijvoorbeeld na een ongeval, ziekte of als gevolg van cognitieve, vaak leeftijdsgebonden, problemen.

Bioptic telescope

In die eerste categorie valt Lennerd Carrein (34), zwaar visueel beperkt door een combinatie van albinisme en nystagmus, ook bekend als trillende ogen. Met een zicht van 30 procent lag autorijden niet voor de hand. Dat hij begin 2021 een rijbewijs behaalde, was niet alleen de bekroning van veel geduld en volharding. Carrein deed zijn voordeel met een optische innovatie: de bioptic telescope. ‘In mijn bril zit rechtsboven een lens ingebouwd die als een verrekijker werkt en alles twee tot drie keer vergroot’, zegt hij. ‘Ik kijk standaard door gewone brillenglazen, maar met een simpele hoofdknik kan ik switchen naar de lens, bijvoorbeeld om verkeersborden te lezen of situaties op afstand in te schatten’.

Een eigen auto stond hoog op de prioriteitenlijst. Carrein werkte vele jaren in de cultuursector, met lange dagen op uiteenlopende locaties van Genk tot De Panne. Openbaar vervoer was niet altijd beschikbaar, en het rekenen op behulpzame collega’s begon te wegen. ‘Ik ben al in 2014 aan mijn zoektocht begonnen’, zegt hij. ‘In Nederland werd toen al met Bioptic geëxperimenteerd om slechtzienden te laten rijden, maar helaas werd de technologie nog niet toegelaten voor mijn specifieke aandoening. Toen dat vijf jaar later wel kon, heb ik zelf een opleidingstraject samengesteld, weliswaar in nauw overleg met CARA omdat ik garanties wilde. Zo’n opleiding kost veel geld en energie, je begint er niet aan als het bij voorbaat kansloos is’.

Carrein mocht na een oftalmologische screening in Nederland aan een Bioptic-training beginnen. ‘Als laatste voorbereidende stap moest ik als passagier bewijzen dat ik de lens kon gebruiken om verkeersborden en wegwijzers te lezen’, zegt hij. ‘Pas daarna mocht ik aan de eigenlijke rijopleiding van 35 uur beginnen’.

Met een gunstige evaluatie keerde hij terug naar België, waar CARA hem in een leswagen met dubbele bediening aan een rijgeschiktheidsproef onderwierp. Zijn praktisch examen, afgelegd in een gewoon examencentrum, haalde de media.

Zijn primeur bleef niet zonder gevolgen. Lotgenoten hoeven voortaan niet langer via Nederland te passeren, verschillende low vision centra van universitaire ziekenhuizen oriënteren patiënten voortaan naar een opleiding in eigen land. Dat heeft financiële gevolgen: een CARA-attest geeft recht op een tegemoetkoming door het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) in de torenhoge kosten voor aanpassingen van auto’s, de aankoop van hulpmiddelen en het volgen van opleidingen, zolang die zich in Vlaanderen afspelen.

Joystick

Ook het traject van IT-consultant Katrijn De Paepe (38) liep via Nederland. Door een progressieve spierziekte ziet ze haar mobiliteit gestaag achteruitgaan. Op mijn twaalfde kon ik nog fietsen,’ zegt ze, ‘maar vanaf mijn achttien werd de auto steeds belangrijker, voor mijn studie maar ook voor mijn sociaal en later professioneel leven. Ik woon in Lokeren, maar ik moet geregeld naar mijn werkgever in Brussel’.

De Paepe was achttien toen ze voor het eerst kennismaakte met CARA, een multidisciplinair team dat behalve een arts en een neuropsycholoog uit rij-experts en aanpassingsdeskundigen bestaat. ‘De eerste keer stelden ze vast dat mijn voetenwerk te traag was om met pedalen te rijden’, zegt ze. ‘Dat viel relatief eenvoudig op te lossen: ik kreeg een attest voor een automaat met gas- en rembediening aan het stuur. Zo heb ik gereden tot ik een elektrische rolstoel nodig had, met als gevolg dat ik om een nieuw attest moest voor een auto met een aangepast laadsysteem. De geldigheidsduur van mijn rijbewijs is sowieso beperkt, ik moet geregeld op controle. Vorig jaar kreeg ik bij CARA te horen dat het kantje-boord werd, door de voortschrijdende spierverslapping kan ik met mijn huidige wagen tot uiterlijk mei 2025 rijden. Al ik daarna nog wil rijden, moet dat in een auto met joystick-besturing.’

Probleem: in heel België is geen enkele rijschool die een leswagen met joystick-besturing aanbiedt. Gegadigden zoals De Paepe – een vijf à tien per jaar in Vlaanderen en Brussel – worden door CARA doorverwezen naar een Nederlands opleidingscentrum dat dan een auto met instructeur naar België stuurt. Daar gaat een grondig rijgeschiktheidsonderzoek aan vooraf.

100.000 euro

De opleiding en de aankoop van een omgebouwde wagen kosten makkelijk 100.000 euro. Alleen kansrijke profielen krijgen groen licht, een afweging die zeker bij progressieve spierziekten soms hartverscheurend is. ‘Na tien lesuren mocht ik met de Nederlandse wagen bij CARA een rijgeschiktheidstest afleggen’, zegt De Paepe. ‘Die is positief verlopen, ik ben nu met mijn attest een rondje aan het lopen langs gespecialiseerde garages’. De financiële tegemoetkoming van het VAPH in de ombouwkosten neemt niet weg dat het voor De Paepe een dure grap wordt. ‘Ik ben verplicht een nieuwe auto te kopen, want ze vergoeden alleen voor wagens jonger dan vijf jaar.’

De diensten van CARA zijn dan weer gratis. De 12-koppige VIAS-cel wordt met middelen van het Vlaams en Brussel gewest gefinancierd. Wallonië heeft zijn eigen rijgeschiktheidscentrum, een verrassend gevolg van de zesde staatshervorming. ‘Ze halen bij CARA alles uit de kast om je te laten rijden’, vindt De Paepe. ‘Toch ga ik er altijd met een bang hart naartoe. Autorijden is voor mensen zoals ik geen hobby, er staat veel op het spel. Maar ik begrijp dat ze veiligheid altijd laten primeren’.

Mark Tant is als diensthoofd perfect gecast. Vooraleer hij zich twintig jaar geleden bij CARA vervoegde, promoveerde hij in Nederland met een proefschrift over de impact van visuele beperkingen op rijgeschiktheid. ‘Het is ons niet om de rijvaardigheden maar uitsluitend om de medische geschiktheid te doen’, zegt hij. ‘Wettelijk gezien spelen ook huisartsen en specialisten daarin een eerstelijnsrol. Diabetici of epileptici krijgen een rijbewijs met een beperkte geldigheidsduur, zonder onze tussenkomst, op basis van een attest van hun behandelende specialist. Artsen worden vaak geconfronteerd met fysieke of psychische ziektebeelden die veilig rijden onmogelijk maken. Als de patiënt daar geen oren naar heeft en er acuut gevaar dreigt, kunnen ze naar de procureur stappen om een rijbewijs te laten intrekken. Maar dat is theorie, in de praktijk gebeurt dat zelden omdat het wringt met de vertrouwensrelatie tussen arts en patiënt. Sommige artsen knijpen gemakshalve een oogje dicht, andere verwijzen in zo’n situatie door naar CARA, een neutrale gezagsinstantie die dan het slecht nieuws mag brengen’.

Dementie

Behalve spontane zijn er verplichte verwijzingen. Patiënten met ernstige visuele en locomotorische stoornissen in ledematen, hoofd of hals moeten altijd langs een CARA-centrum passeren. Idem voor cognitieve problemen zoals Alzheimer. Deze categorie, ruw geschat een derde van alle aanmeldingen, laat zich echter moeilijk afbakenen. ‘Via observatie en testen proberen we te objectiveren’, zegt Tant. ‘Wat is de impact op het rijgedrag? Een haperend geheugen leidt niet noodzakelijk tot onveilig rijden. Fronto-temporale dementie laat vaak de cognitie intact, maar verandert de persoonlijkheid. Als dat zich uit in agressiviteit of impulsiviteit, dan moeten we toch een rode kaart trekken. Het zijn moeilijke afwegingen’.

Dat zal neuropsycholoog Lorenz Meir niet tegenspreken. ‘Vaak stuit ik in mijn kabinet op onbegrip’, zegt hij. ‘Wat hebben die tests met autorijden te maken, vragen mensen zich geërgerd af. Maar het is belangrijk een volledig neuropsychologisch profiel te maken, alleen zo kun je er de stoorzenders uitfilteren die een impact hebben op een geautomatiseerde handeling zoals autorijden. Als iemand een taak verprutst, dan is de vraag of het ligt aan een verminderd geheugen, stress of een andere ruisfactor zoals een gebrekkig concentratievermogen.’

Dat laatste is cruciaal bij een complexe activiteit zoals autorijden, veel belangrijker dan een goed geheugen. ‘Daarom is dementie geen absolute uitsluitingsgrond’, vervolgt Meir. ‘Verloren rijden is vervelend maar niet per se gevaarlijk. Maar zodra iemand de betekenis van verkeersborden of regels begint te vergeten, zijn we onverbiddelijk. We gaan echter nooit over één nacht ijs. Vaststellingen uit mijn lab kunnen weerlegd worden door observaties van compensatiegedrag tijdens de praktische rijtest.’

Zelfinzicht

Verminderd zelfinzicht is volgens Meir een eigenschap van vele patiënten. ‘Ironisch genoeg zien patiënten wel de problemen van anderen’, zegt hij. ‘Ze noemen het onverantwoord dat de buurman in zijn toestand nog achter het stuur kruipt, terwijl ze niet beseffen dat er ook bij hen wat scheelt. Dat hangt natuurlijk samen met de inzet. Velen kunnen zich geen leven zonder auto indenken’.

Dat gebrek aan zelfinzicht is problematisch, want nuchter beschouwd is het hele rijgeschiktheidsysteem een papieren tijger. Dringt de huisarts aan op het inleveren van het rijbewijs omdat het echt niet meer verantwoord is? Met of zonder doorverwijzing naar CARA staat het de patiënt vrij om het advies te negeren, desnoods door van huisarts te veranderen.

En ondanks alle multidisciplinaire expertise worden ook de rijgeschiktheidsattesten door vrijblijvendheid gekenmerkt. Mark Tant: ‘We kunnen alleen hopen dat de patiënt als een goede huisvader handelt en ons advies ter harte neemt. Hij moet er immers zelf mee naar het gemeentehuis, om zijn rijbewijs te laten aanpassen of zelfs in te leveren. Er is geen handhaving, er bestaat trouwens geen centraal register voor onze attesten. Wij houden uiteraard alles bij, maar onze gegevens zijn niet toegankelijk voor artsen, politie of gemeenteambtenaren. Alleen de procureur en politierechter hebben inzagerecht, maar die treden alleen op in specifieke dossiers zoals bij betwiste verkeersongevallen.’

De regelgeving is complex en privacy ligt gevoelig, maar het moet toch anders kunnen, denkt Tant. ‘Idealiter worden onze attesten gekoppeld aan de kruispuntbank voor rijbewijzen van de FOD Mobiliteit.’ Helemaal zonder risico is het negeren van een rijgeschiktheidsattest niet: ‘In feite rijd je dan rond met een ongeldig rijbewijs’, zegt Tant. ‘Natuurlijk is de pakkans klein, maar bij een ongeval kunnen verzekeringsmaatschappijen er zwaar aan tillen.’

93-jarige

Waarom het voorbeeld niet volgen van Nederland, waar chauffeurs vanaf 75 periodiek aan een verplichte rijgeschiktheidsproef worden onderworpen? Slecht idee, vindt Tant. ‘Een leeftijdsgebonden criterium is een bot instrument, want oud zijn is geen synoniem voor cognitieve achteruitgang. Niet de geboortedatum maar de functionele vaardigheden zijn van belang. En waar trek je zo’n leeftijdsgrens? Een van onze vaste klanten is een 93-jarige ondernemer die zich jaarlijks moet laten controleren. We hebben hem nog geen beperkingen opgelegd, maar wel het advies gegeven om autosnelwegen te vermijden en zo weinig mogelijk ’s nachts te rijden’.

Bij CARA beseffen ze dat klanten met lood in de schoenen naar de plek stappen waar hun rijbewijs op het spel staat. ‘Berichten over ingetrokken rijbewijzen gaan nu eenmaal rond als een lopend vuurtje’, zegt Meir. ‘Toch is het imago van boeman onverdiend. We doen er juist alles aan om mensen te laten rijden. Hier vallen veel meer positieve dan negatieve beslissingen’.