Afscheid van filosoof Daniel Dennett, de kruising tussen Darwin en de Kerstman

In Portland (Maine) overleed op zijn 82e Daniel Dennett. Als filosoof dacht de verstokte darwinist en keizer van de atheïsten na over wat een mens tot mens maakt.

De wetenschapper komt uit Boston en uit een familie met een pedigree. Zijn vader, professor islamitische geschiedenis, werkt in de Tweede Wereldoorlog voor de Office of Strategic Services, later de CIA. Daarom verkast het gezin naar Libanon. Maar pa verongelukt bij een missie in Ethiopië. Zo landt ma met haar drie kinderen weer in Boston, waar zij voor een uitgeverij begint.

Omnivoor

Daniel groeit op als bolleboos. Naast piano leert hij gitaar en accordeon spelen en zingt in koren. Hij wil schilder worden, switcht op de academie naar beeldhouwen maar – beseffend dat hij nooit een topper wordt – kiest dan voor filosofie. Op Harvard leert hij zijn vrouw Susan kennen – hij blijft er twee kinderen en een leven lang bij – maar ook Willard Van Orman Quine. Van die docent logica en wijsbegeerte leert Dennett dat je filosofische problemen vanuit andere wetenschappen moet bekijken. En daar maakt hij zijn levenswerk van.

Eerst trekt hij in 1963 naar Oxford. Hij speelt voor een zakcent jazz in bars. Maar naast filosofie studeert de intellectuele omnivoor ook neurowetenschappen, psychologie, wiskunde en linguïstiek. Terug in de VS geeft hij les op de University of California en dan op de Tufts University in Boston, waar hij zijn leven lang blijft.

De Dennetts kopen een boerderij in Maine, vijf uur rijden ten noorden van Boston. Daniel installeert zelf elektriciteit en waterleiding, stookt er calvados en aquavit en leert zeilen. Hij schrijft daar ook zijn dikke pillen die uitstekend verkopen. Ook door de anekdotes en gevatte metaforen. Er is niks mysterieus aan het ontstaan van leven, beweert hij. Alles blijkt perfect wetenschappelijk verklaarbaar. Darwin zit overal. Niet alleen in de evolutie van onze genen, maar ook in die van taal, oordelen of cultuur. Hoe lang duurde het voor Bach zijn Matteüspassie schreef? 42 van zijn levensjaren, twee eeuwen christendom en enkele honderdduizenden jaren homo sapiens.

Herlees het laatste Knack-interview met filosoof Daniel Dennett: ‘Mensen zijn niet noodzakelijk dom, ze zijn vooral gedesinformeerd’

Termieten

Vergelijk onze hersenen met hardware, waar je almaar nieuwe apps op zet. Zoiets als Google Maps. Is ons bewustzijn onverklaarbaar? Flauwekul, oordeelt Dennett. Dat is een geheel van kennis, competenties, neigingen en gevoeligheden. Bekijk die elementen afzonderlijk en ons bewustzijn is verklaard. Bij een dier ontbreken er van die lagen, zoals taal. Vergelijk dan een termietenheuvel en de Sagrada Familia. Termieten denken niet na over de constructie, een geniale Gaudi wel. ‘Die deed het met 200 miljard neuronen in zijn kop’, doceerde Dennett eens in NRC. ‘Dat zijn hele kleine agentjes. Neem 200 miljard termieten en je hebt het brein van Gaudi.’ En lang voor artificiële intelligentie landt, voorspelt de Amerikaan dat we menselijk bewustzijn kunnen maken.

Religie biedt mensen zonder thuis soms een huis, denkt de sporadische kerkganger en organisator van jaarlijkse kerstgezangen op de boerderij. Maar het blijft een volslagen illusie. ‘Maakt geloof in 72 maagden of in de hemel iemand moreel beter?’ Provoceren en debatteren kan hij spijkerhard en op zijn deur in Tufts staat de oneliner van Gore Vidal: ‘It is not enough to succeed, others must fail.’

Tegelijk laat de robuuste docent nooit een mail van een student onbeantwoord. Altijd met een baard – ‘het begon als protest tegen Vietnam’ –, in een outfit van een houthakker, lijkt hij op een ‘kruising tussen Darwin en de Kerstman’ (The New Yorker). Buitengewoon aardig en innemend. Ondanks een hartaanval blijft Dennett heel lang werken op Tufts. En schrijven. In 2023 komt I’ve Been Thinking uit, zijn vrolijke biografie. Tot een longziekte hem velt. ‘Daniel is gewoon verbluffend’, zei zijn collega Nicholas Humphrey ooit. ‘Hij is een betere filosoof, weet alles beter en kan alles beter. Van squaredansen over zeilen tot Italiaans.’