Lachen en liegen in de mondmaskersamenleving: zijn er écht geen blije mensen meer?

Nu we allemaal een mondmasker dragen, is het haast onmogelijk geworden om iemands emoties te lezen – met alle misverstanden van dien. ‘We moeten onszelf dringend andere vaardigheden aanleren’, zeggen experts.

Een drukke zaterdagmiddag in een Gentse supermarkt. Winkelkarren schuren langs elkaar heen. Het is een hele uitdaging om op veilige afstand van de andere shoppers te blijven. Een oudere man met een bruine gleufhoed houdt halt om een vrouw van een jaar of veertig vrij baan te geven. Daarbij glimlacht hij galant. ‘Ja zeg! Niet zo ongeduldig. Ik ben al weg’, snauwt de vrouw hem toe. Voor haar is het overduidelijk dat de man haar geërgerd, zelfs ronduit afkeurend aankijkt. Van zijn glimlach is door het lichtblauwe mondmasker natuurlijk niets te zien. De frons boven zijn ogen is wél duidelijk.

42 spieren

Ook op de bus, in de klas en op kantoor veroorzaken mondmaskers geregeld wrijvingen, onbegrip en soms zelfs woede-uitbarstingen. ‘Mensen kunnen ten onrechte het gevoel hebben dat iemand zich agressief opstelt, en reageren daar dan op. Dat kan tot moeilijke en zelfs gevaarlijke situaties leiden’, schrijft de Duitse psychiater Manfred Spitzer van de Universiteit van Ulm in zijn opgemerkte essay Masked education? The benefits and burdens of wearing face masks in schools during the current Corona pandemic.

Ons vermogen om de bedoelingen en emoties van anderen te lezen, vermindert aanzienlijk zodra een deel van hun gezicht bedekt is – dat was vóór de coronacrisis al uit onderzoek gebleken. ‘De 42 individuele spieren van ons gezicht zorgen samen voor zowat tienduizend expressies’, zegt hoogleraar sociale psychologie Alain Van Hiel (UGent). ‘Nu we plots allemaal met een half gezicht rondlopen, is die ingenieuze onderhuidse hardware grotendeels uitgeschakeld.’

In 2017 gingen onderzoekers van de Universiteit Bielefeld na welke delen van het gezicht helpen om een rist emoties te herkennen. In de eerste plaats, zo bleek, focussen mensen zich op de ogen en de mond. Om blijdschap af te lezen, kijken ze vooral naar de mond. Voor angst en verdriet letten ze op de ogen. Vandaag wordt blijdschap moeilijker herkend, terwijl de meeste negatieve gevoelens nog even goed zichtbaar zijn.

Dat is meteen waarom je amper nog vrolijke mensen lijkt te zien als je in een winkel of op het openbaar vervoer om je heen kijkt. Haast automatisch voel je je dan zelf ook minder opgewekt. Zo dreigt er een vicieuze cirkel te ontstaan: wie zich niet goed voelt, heeft minder aandacht voor de signalen die anderen uitsturen én is sneller geneigd om emoties negatief te interpreteren.

‘Om iemands emoties juist te interpreteren, moet je echt wel gemotiveerd zijn’, zegt Ursula Hess, hoogleraar sociale en organisatiepsychologie aan de Humboldt-Universiteit in Berlijn. ‘Een van onze studies heeft zelfs aangetoond dat mensen er beter in worden als daar een financiële beloning tegenover staat.’

Zijn ze geboeid?

Veruit de meeste misverstanden ontstaan als gemondmaskerde mensen glimlachen. Er zijn grosso modo twee glimlachcategorieën. De non-Duchenneglimlach is een valse, geforceerde of beleefdheidsglimlach die alleen van de mond af te lezen valt. Hij wordt onzichtbaar als je een mondmasker draagt. De Duchenneglimlach, die de man in de Gentse supermarkt ten beste gaf, is wél oprecht en tekent zich aan de mond en rond de ogen af. Ook die glimlach veroorzaakt dezer dagen verwarring. ‘Door het mondmasker kun je de glimlach zelf niet zien, maar wel het fronsen van de wenkbrauwen. Dat kan in sommige gevallen erger zijn dan helemaal niet glimlachen’, schrijft Spitzer. ‘Het fronsen van de wenkbrauwen en loensen van de ogen zonder zichtbare mond wordt soms eerder als scepticisme geinterpreteerd.’

We baseren ons ook op iemands gezicht om kenmerken als leeftijd, gender en identiteit te bepalen, en om na te gaan wat voor persoon we voor ons hebben. Is hij of zij vriendelijk? Lijkt het iemand met wie je wel op café zou willen gaan? ‘Ook daarvoor zijn we nu op een half gezicht aangewezen’, zegt Hess. ‘Het feit dát iemand een mondmasker draagt, beïnvloedt ons oordeel al. Zeker op plaatsen waar dat niet verplicht is. Als jij mondmaskers belachelijk vindt, zul je mensen die er één dragen negatiever bekijken. Sta je achter de mondmaskerdracht, dan beoordeel je mensen die er één aanhebben net positiever.’

Omdat mondmaskers de stem dempen, beïnvloeden ze hoe goed we andere mensen horen. Daarbij komt nog dat we haast overal op anderhalve meter van elkaar moeten blijven. ‘De meeste mensen gaan dan veel luider spreken om zich verstaanbaar te maken’, zegt sociologe Karen Van den Broeck (UHasselt). ‘Dat is geen goed idee, want dat klinkt al snel als geschreeuw. Het is veel beter om dieper en trager te spreken, en ook heel goed te articuleren.’

‘We onderschatten ook hoezeer we – onbewust – naar iemands lippen kijken als hij praat’, zegt Van den Broeck. ‘Dat helpt ons om iets te begrijpen. Als die mogelijkheid wegvalt, kun je moeilijker een gesprek volgen.’ Dat merken ook veel leraars, die al maanden met een mondmasker voor de klas staan. Sommigen zijn elke avond schor omdat ze hun stem lesuur na lesuur forceren. ‘Dat gaat vanzelf’, zegt een leraar Frans. ‘Omdat ik de gelaatsuitdrukkingen van mijn leerlingen niet kan zien, twijfel ik constant of ze me wel goed hebben begrepen. Daar word ik telkens weer onzeker van. Het gevolg is dat ik steeds luider praat en mezelf de hele tijd herhaal.’

Ook Van Hiel vindt het allesbehalve fijn om voor een aula vol gemondmaskerde studenten te staan. ‘Toen we nog les mochten geven op de campus kwamen de studenten nogal apathisch over’, zegt hij. ‘Het is best mogelijk dat ze onder hun mondmasker op mijn woorden reageerden, maar dat kon ik niet zien. Als lesgever mag je je daardoor niet van de wijs laten brengen, want dan sta je binnen de kortste keren met lood in je schoenen voor zo’n groep.’

Meer maskers, meer diefstal

Je zult in tijden als deze maar met een nieuwe studie of job moeten beginnen, naar een andere klas overstappen of je aanstaande schoonouders voor het eerst ontmoeten. Om te beginnen is de kans groot dat je je telkens opnieuw zult moeten voorstellen, omdat je eenvoudigweg niet herkend wordt. ‘Ik heb mijn best gedaan om mijn nieuwe studenten te leren kennen’, zegt Van den Broeck. ‘Maar dat is haast onmogelijk als je iemand louter op basis van zijn lichaamsbouw en kledij van anderen moet onderscheiden.’

Ook een goede eerste indruk maken, is een hele uitdaging geworden. Of beter: je kunt veel moeilijker inschatten wélke indruk je maakt. ‘Logisch’, zegt Van Hiel. ‘De eerste impressie wordt voor amper 7 procent bepaald door wát iemand zegt, voor 38 procent door de toon en het ritme waarmee er wordt gesproken, en voor 55 procent door lichaamstaal.’

Solliciteren is er het voorbije jaar een stuk moeilijker op geworden. ‘In de eerste rondes is het nu net eenvoudiger: die gesprekken vinden doorgaans online plaats’, zegt Özlem Simsek, managing director van de wervingsgroep Robert Walters. ‘Maar uiteindelijk wil een werkgever de kandidaat-werknemer natuurlijk in levenden lijve ontmoeten, en dan wordt het ingewikkelder. Om te beginnen moet je het juiste mondmasker kiezen. Wij raden een neutraal exemplaar aan, maar eentje dat mooi bij je outfit past kan ook nog wel. Draag het correct: steekt je neus erbovenuit, dan tillen sommige werkgevers daar even zwaar aan als aan een spelfout in je sollicitatiebrief. En dan is er nog de vraag of het gesprek met of zonder masker plaatsvindt. Het zonder overleg uitdoen, omdat je denkt dat het veilig is, is geen goed idee.’

Als je sympathiek wilt overkomen, moet je ook creatiever zijn. Dat komt onder meer doordat de mogelijkheid om de gelaatsuitdrukkingen van je gesprekspartner te imiteren grotendeels wegvalt. ‘Als je op televisie blije gezichten ziet, heb je de neiging om ook blij te kijken’, zegt Van Hiel. ‘In het echte leven is dat niet anders. Als we met iemand praten, spiegelen we onbewust zijn gelaatsuitdrukkingen. Dat ervaart die gesprekspartner als heel aangenaam.’

Het gekke is: eigenlijk hebben we de onderste helft van iemands gezicht helemaal niet nodig om te achterhalen hoe hij zich voelt. We kunnen evengoed zijn lichaamstaal observeren of naar zijn stem luisteren. Door onze fixatie op gelaatsuitdrukkingen doen we dat nauwelijks. Dat zou zelfs een van de redenen zijn waarom het aantal winkeldiefstallen in de zomer van 2020 opvallend toenam: veel winkelbedienden waren er zo op getraind om verdachte gelaatsuitdrukkingen te herkennen dat ze andere signalen simpelweg niet opmerkten.

‘Ook om waarheid van leugen te kunnen onderscheiden, kijken we in de eerste plaats naar iemands gezicht. Terwijl we veel meer kunnen afleiden uit zijn manier van praten en zijn stem’, legt Van Hiel uit. ‘Heel veel emoties kun je perfect hóren’, zegt Hess. ‘Zelfs een glimlach is hoorbaar: wie lacht, praat met een veel hogere stem.’

En wordt er niet gesproken, kijk dan naar iemands lichaam. ‘In een klas, bijvoorbeeld’, zegt Hess. ‘Leerlingen die geïnteresseerd zijn, hebben meer spanning in hun lijf: ze zitten rechtop of leunen voorover. Wie niet geboeid is, hangt in zijn stoel. Veel lesgevers letten daar niet op, omdat ze het gewend zijn gezichten in de gaten te houden.’

‘Om in de mondmaskersamenleving te kunnen interpreteren wat iemand voelt, moeten we onszelf dus nieuwe vaardigheden aanleren’, besluit Hess. ‘En we moeten ons bewuster worden wat anderen zien als wij een mondmasker dragen. Als je wilt lachen, lach dan erg breed. Dan zal iedereen wél aan de bovenste helft van je gezicht kunnen zien dat je blij bent.’ Goede communicatie vraagt een grotere inspanning dan vroeger, beaamt Van den Broeck. ‘Als je vandaag goed begrepen wilt worden, moet je je woorden nog meer benadrukken en je enthousiasme laten zien met handgebaren.’

Dat had ook de man in de supermarkt begrepen. Nadat de vrouw met de winkelkar hem had afgebekt, nam hij zijn hoed voor haar af. Een hoffelijk gebaar dat meteen een glimlach op haar gezicht toverde. Of dat vermoedde hij toch.