Kent u de Belgische Grondwet? ‘De namen van onze Founding Fathers zijn nagenoeg onbekend’

Over 8 jaar is de Belgische Grondwet precies 200 jaar oud. Met een site vol geestige filmpjes, sterke anekdotes en glasheldere teksten vertellen vier academici van de KU Leuven het verhaal van een groot monument van onze democratie. ‘De Grondwet kan ons net behoeden voor “juristocratie”’.

Wat houdt de vrijheid van meningsuiting precies in? Waar liggen de grenzen ervan? En waar komt het idee eigenlijk vandaan? Het wordt allemaal helder uitgelegd op www.belgischegrondwet.be, een nieuwe, door academici van de KU Leuven ontwikkelde site die meer belangstelling en zelfs enthousiasme wil wekken voor onze Grondwet.

Een van die academici is Ana Van Liedekerke, doctoraatsstudent aan RIPPLE (Research in Political Philosophy and Ethics Leuven). ‘De Grondwet’, zegt ze, ‘bevat enkele basisconcepten van onze democratie, denk aan de vrije meningsuiting, het federalisme en de rechtsstaat. De bedoeling van onze site is om die concepten te verhelderen voor een zo breed mogelijk publiek. Daarnaast hebben we ook de verhalen achter de Grondwet willen vertellen. Die zijn hier, anders dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, nauwelijks bekend. In de VS weet zo goed als iedereen wie de Founding Fathers zijn, de auteurs van de eerste Grondwet. De namen van onze Founding Fathers zijn nagenoeg onbekend, terwijl het over mensen gaat die gestreden hebben voor vrijheden die ons nog altijd zeer dierbaar zijn. Interessant is bijvoorbeeld Louis De Potter, die werd opgesloten vanwege zijn artikels tegen Willem I en daarna op de barricaden stond voor de persvrijheid en de vrije meningsuiting. Of neem ook iemand als Charles de Brouckère, die we misschien kennen van het Brouckèreplein, en die alle aristocratische privileges probeerde af te schaffen.

Op de site staat een filmpje waarin, samen met enkele volksvertegenwoordigers, gezocht wordt naar de oorspronkelijke Grondwet. Tekenend: het document wordt bewaard in de kelders van het federale parlement, in een soort schoendoos.

Ana Van Liedekerke: Ik heb me laten vertellen dat die doos in een brandkast ligt, tussen paraplu’s en jassen. Er zouden plannen zijn om de oorspronkelijke tekst tentoon te stellen, maar ik weet niet hoe concreet die zijn.

Hebt u enig idee waarom wij hier zo achteloos met dit erfgoed omspringen?

Van Liedekerke: Ooit was het anders. In de negentiende eeuw werden geïllustreerde Grondwetten uitgegeven, en er waren zelfs Grondwetfeesten. Ik vermoed dat die cultuur een beetje is weggedrukt door de Vlaamse Beweging en, daarmee samenhangend, het tanen van het Belgisch nationalisme. En misschien zit er ook wel een waarheid in het cliché over de Belgische volksaard, dat we weinig chauvinistisch zouden zijn. Dat kan verklaren waarom we minder dan bijvoorbeeld de Amerikanen naar de Grondwet kijken als een plek die ons samenbrengt.

Enige trots zou nochtans niet ongepast zijn. De Belgische Grondwet was in zijn tijd baanbrekend.

Van Liedekerke: Het motto van onze Grondwet was: ‘Liberté en tout et pour tous’, zeg maar de Belgische variant van ‘liberté, égalité et fraternité’. De vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van vereniging, het zat er al allemaal in. Op het vlak van vrijheden ging geen enkele Europese natie zo ver. Maar ook op andere domeinen was het een baanbrekende tekst. Zo kreeg het parlement in geen enkele andere grondwet zo veel macht toebedeeld. Net als het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden was het nieuwe België een monarchie, maar het zwaartepunt van de macht werd in de Belgische Grondwet naar het parlement verschoven.

In de oorspronkelijke Grondwet staat: ‘De vryheyd der godsdiensten’ en ‘de vryheyd om zyne gevoelens op alle stoffen openlyk te uyten worden gewaerborgd’. Dat verschilt nauwelijks van huidig artikel 19: ‘De vrijheid van eredienst’ en ‘de vrijheid om op elk gebied zijn mening te uiten, zijn gewaarborgd’.

Van Liedekerke: Het feit dat dat artikel bijna 200 jaar haast ongewijzigd in de Grondwet bleef staan, toont alleen maar aan hoe modern die oorspronkelijke tekst was. Meer dan 20 landen hebben er delen uit overgenomen of gekopieerd. Het werd gezien als hét voorbeeld van een liberale grondwet. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat België toen al een volwaardige democratie was. In België gold het cijnskiesrecht: alleen vermogende mannen mochten stemmen.

In een eerder gesprek noemde u de Grondwet ‘spannend’.

Van Liedekerke: Daarmee bedoelde ik dat er achter ongeveer elk artikel een interessant verhaal zit. Achter het artikel over de vrijheid van meningsuiting schuilt het verhaal van jonge journalisten die ervoor hebben gevochten om straffeloos hun mening te uiten over de regering. De gelijkheid van vrouwen en mannen kwam in de Grondwet terecht dankzij feministen als Eliane Vogel-Polsky (1926-2005). Zij was een Belgisch advocate, die het Europees Hof van Justitie overtuigde van het principe gelijk loon voor gelijk werk. Naast die geschiedenis tussen de letters toont de Grondwet ons ook een visie van een betere toekomst. In de jaren 1990 werd artikel 7Bis aan de Grondwet toegevoegd: onze overheden moet streven naar ‘duurzame ontwikkeling’, ‘rekening houdend met de solidariteit tussen de generaties’. Dat artikel heeft de veelbesproken Klimaatzaak mogelijk gemaakt.

Denkers als Mark Elchardus zien die Klimaatzaak als een voorbeeld van ‘juristocratie’: over klimaatdoelstellingen moet volgens hen het parlement beslissen, en niet al dan niet activistische rechters.

Van Liedekerke: Artikel 33 van de Grondwet bepaalt dat ‘alle machten’ uitgaan van de natie. Vrij vertaald wil dat zeggen dat alle macht bij de vertegenwoordigers van het volk ligt, en dat de Grondwet zelf een belangrijk argument bevat om ons voor een zogenaamde ‘juristocratie’ te behoeden. Je hoort weleens zeggen dat bijvoorbeeld het artikel over duurzame ontwikkeling te vaag is geformuleerd, waardoor het te veel ruimte geeft aan eventueel activistische interpretaties van rechters. Ik denk dat die vaagheid net bedoeld is om al te politieke rechtspraak te vermijden. Een maatregel die de ecologische duurzaamheid ten goede komt, kan een negatieve impact hebben op een ander in de Grondwet opgenomen recht, zoals het recht op huisvesting. Het klinkt paradoxaal, maar het is net door die vaagheid dat een zorgvuldige afweging mogelijk wordt.

Tot slot: welk artikel uit de Grondwet is uw favoriet?

Van Liedekerke: Dat is artikel 193. Het is het artikel waarin de Belgische natie, als onderwerp in de zin, de kleuren van haar vlag kiest. Als rijkswapen kiest de natie voor ‘de Belgische Leeuw met de kernspreuk Eendracht Maakt Macht’. Het is volgens mij niet toevallig dat hier gekozen is voor het woord ‘eendracht’ of ‘union’, en niet voor ‘eenheid’ of ‘unité’. Ik maak hieruit op dat de Founding Fathers niet uit waren op een eenvormige natie, waarin alle burgers geassimileerd moest worden. Eendracht betekent hier volgens mij dat burgers, die verder vrij hun godsdienst of ideologie mogen belijden, met elkaar samenleven volgens de regels die in de Grondwet zijn bepaald.