Gevangenen die zelf de sleutel van hun cel hebben? Hun straf uitzitten in een open regime? ‘s Ochtends de auto nemen om te gaan werken? Welkom in Finland.
Een studiereis, dat moest het voor justitieminister Vincent Van Quickenborne (Open VLD) worden. Een zoektocht naar inspiratie om ons fossiele gevangenissysteem te herbekijken. Alleen: het werd wel erg confronterend, daar in Finland.
Zodra het gezelschap is geland in Helsinki loopt bij Kathleen Van De Vijver van het Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen een mail binnen: een nieuw bevolkingsrecord in de gevangenis van Sint-Gillis. Er zitten 936 gedetineerden, terwijl er maar plaats is voor 502.
En aan het einde van het tweedaagse bezoek heeft Van Quickenborne een snelle lunch met zijn Finse collega Anna-Maja Henrikssson. Tijdens het verorberen van een half aangebrand stuk zalm vertelt zij dat Finland in de jaren zestig net als België kampte met het probleem van te veel gevangenen in te weinig cellen. ‘Omdat Finland de slechtste leerling van Europa was, hebben we het roer helemaal omgegooid en geleerd van onze Scandinavische buren: kortere straffen geven, meer inzetten op alternatieve sancties en gevangenen veel beter voorbereiden op hun re-integratie in de samenleving.’
Wanneer de Belgische minister van Justitie vraagt of dat gelukt is, laat ze een korte maar veelbetekenende stilte vallen.‘Dat kun je wel zeggen. We hebben de afgelopen jaren verschillende gevangenissen gesloten en toch zit er nergens meer dan één gevangene in een cel. Sterker, we hebben plaats over. Onze bezetting bedraagt vandaag 88 procent.’
Van Quickenborne legt zijn mes en vork neer en zucht. ‘Wij staan dus waar Finland zich bevond in de jaren zestig. Anders gezegd: we hebben een achterstand van zestig jaar.’
Het Finse wonder
De Belgische delegatie is niet de eerste die komt kijken naar ‘het Finse wonder’. Bijna alle Europese ministers van Justitie zijn hier al gepasseerd. Het land, dat elf keer groter is dan België en ongeveer de helft van de Belgische bevolking telt, heeft vandaag 2800 gevangenen. ‘U hebt het altijd over gevangenen of gedetineerden,’ zegt Arto Kujala, directeur- generaal van het Finse gevangeniswezen, ‘maar wij spreken liever over “cliënten”. Dat vind ik een groot verschil.’
In vergelijking met die in België zijn de Finse strafinrichtingen veel kleiner. Wanneer in september 2022 de nieuwe gevangenis van Haren de cellen opent, zal daar plaats zijn voor bijna 1200 gevangenen. De grootste Finse gevangenis vangt 300 mensen op.
Vincent Van Quickenborne is duidelijk gefrustreerd dat het probleem van de overbevolking maar niet opgelost raakt. ‘Ik heb al verschillende keren aan experts gevraagd wanneer dat probleem eigenlijk begonnen is, want ons land werd lang geroemd om zijn vooruitstrevende strafuitvoeringsbeleid, maar zelfs daarop kan niemand mij een duidelijk antwoord geven.’
In de 35 Belgische gevangenissen verblijven vandaag 11.134 gedetineerden, 1600 meer dan er plaatsen zijn. Veel gevangenen zitten met minstens twee in een cel die vaak niet groter is dan tien vierkante meter. De overbevolking van het arresthuis van Gent bedraagt 84 procent, dat van Antwerpen 75 procent. Arresthuizen zijn voor voorlopige hechtenis, in strafhuizen belanden gedetineerden na een veroordeling door een rechtbank. Bij die laatste is de overbevolking gemiddeld iets kleiner. En dan moet u nog weten dat straffen korter dan drie jaar gewoon niet worden uitgevoerd wegens gebrek aan cellen.
Arto Kujala laat het Belgische gezelschap een grafiek zien: België heeft bijna 100 gevangenen per 100.000 inwoners, Finland 52. Vanwaar dat grote verschil? Kujala wijst onder meer naar een veranderde mentaliteit bij de Finse rechters. Zij geven in de helft van alle rechtszaken een alternatieve straf. Dat is een veelvoud van in België. Als Finse rechters toch een gevangenisstraf op- leggen, sluit de duur daarvan eerder aan bij de wettelijk voorziene minimumstraf dan bij de maximumstraf.
Volgens Arto Kujala zijn Finse rechters mee geëvolueerd met de nieuwe justitiepolitiek van de overheid. ‘Zij beseffen intussen dat een straf van zes of twaalf jaar nauwelijks een verschil maakt. Het is een misvatting dat een gevangenisstraf afschrikwekkend is. Geen enkele crimineel denkt aan een mogelijke straf wanneer hij een misdrijf voorbereidt. Ik denk eerder dat de kans op recidive groter is naarmate de breuk met de maatschappij langer duurt. Eigenlijk is de eerste dag van de vrijlating de gevaarlijkste. Komt een afgekickte drugsverslaafde meteen weer in contact met zijn oude vrienden, of niet? Wij proberen dat te voorkomen door elke vrijgelaten cliënt een peter of meter te geven om hem bij te staan in moeilijke momenten. We brengen ook de lokale gemeenschap op de hoogte.’
Detentiehuizen
Het Belgische gezelschap hoort even later verbaasd dat ongeveer de helft van alle Finse gedetineerden in een open gevangenis zit. Die gaan nog een stap verder dan het plan van minister Van Quickenborne voor 15 kleinere detentiehuizen voor 720 gevangenen. Het eerste opent na veel buurtprotest in september in zijn thuisstad Kortrijk. Ter vergelijking: Vlaanderen heeft op dit ogenblik slechts twee zogenaamde ‘open gevangenissen’ waar de gedetineerden een relatief grote vrijheid hebben en bijvoorbeeld overdag gaan werken en ’s avonds terugkeren naar hun cel.
Een van die open Finse detentiehuizen bevindt zich in het bosrijke stadje Kerava, op drie kwartier rijden van de hoofdstad Helsinki. De grootste groep ‘cliënten’ heeft een drugsverleden (32 procent), bijna 16 procent pleegde seksueel geweld en 13,4 procent is veroordeeld voor geweld. O, en 16 procent voor moord. ‘Echt?’ vraagt Van Quickenborne verbaasd. ‘Straf.’
Alle bewoners van deze open gevangenis kunnen vrij in en uit de instelling lopen. Ze hebben de sleutel van hun eigen cel. Velen gaan ‘buitenshuis’ werken, zoals in een van de vele nationale parken van Finland, en keren ’s avonds terug.
Ze dragen wel allemaal een enkelband. Enkele van hen stropen ongegeneerd hun broekspijpen op wanneer de minister hen daarover aanspreekt. Nog een groot contrast met België. In ons land staat een duizendtal gevangenen onder elektronisch toezicht, maar dat is vooral bedoeld als maatregel tegen de overbevolking. Ze krijgen geen begeleiding. In Finland wordt de enkelband gebruikt om cliënten in een detentiehuis te monitoren. Zij krijgen elke dag een of andere vorm van bijstand.
Recht op vrijlating
Arto Kujala legt uit dat bijna alle Finse veroordeelden vroeg of laat in een open gevangenissysteem belanden. Het is volgens hem de beste voorbereiding op een terugkeer in de samenleving. ‘Elk mens kan zijn gedrag veranderen en dus heeft elke veroordeelde misdadiger het recht om vrij te komen wanneer hij een deel van zijn straf heeft uitgezeten.’ bezoekers op hoe stil en schoon het overal is. Je kunt er bij wijze van spreken van de grond eten. Het sanitair is minstens zo goed als bij het gemiddelde Finse huisgezin. En dan hebben we het nog niet gehad over de goed uitgeruste lokalen waar de cliënten kookles krijgen, of over de gevangenisbibliotheek waar veel Vlaamse gemeenten jaloers op zouden zijn, of de klaslokalen voor muziektherapie enzovoort.
Veel Belgische burgers vinden dat veroordeelde criminelen zulke luxe niet verdienen. Hoe reageert de Finse publieke opinie daarop, wil iemand weten. ‘Niet’, antwoordt Jouko Pietilä, directeur van de gesloten gevangenis van Helsinki, laconiek. ‘En dan heb ik u onze sauna nog niet eens laten zien. Al deze faciliteiten verminderen de agressiviteit aanzienlijk. Dat helpt hen om straks makkelijker terug te keren naar de samenleving buiten.’
Assessment
De voorbereiding op de re-integratie in de samenleving begint in Finland al tijdens de eerste dag in de gevangenis. Dan doet een gespecialiseerd team een zogenaamd assessment van de cliënt: welke misdaad heeft hij of zij gepleegd, wat is de context daarvan? Er wordt een sociologisch en psychologisch profiel opgesteld. Op basis daarvan worden dan twee plannen of trajecten opgesteld met duidelijk afgelijnde doelen en tussendoelen: een strafplan en een invrijheidsstellingsplan. Elke cliënt weet perfect wat hem te doen staat en als hij zich daaraan houdt, kent hij meteen ook zijn einddatum. Belgische gevangenen, daarentegen, weten eigenlijk haast nooit wanneer ze hun vrijheid terugkrijgen en dat leidt tot grote frustraties.
De Finse cliënten van justitie krijgen daarbij hulp van een uitgebreid team van begeleiders: sociale werkers, therapeuten, criminologen, psychologen, leerkrachten enzovoort. In de Finse gevangenissen is er ongeveer een personeelslid per gevangene. De helft daarvan zijn bewakers, de rest doet aan begeleiding.
In Belgische gevangenissen werken momenteel 9484 mensen. Het overgrote deel van het personeel (7644) houdt zich enkel bezig met de bewaking in shiften. De rest is directie (153), administratie (698) en jawel, amper 368 begeleiders. Vandaar dat men Belgische cellen lang vergeleek met vergeetputten: sluit gevangenen op en we zien wel of ze ooit vrijgelaten worden.
Drugs, drugs, drugs
Een onderdeel van zo’n Fins begeleidingsplan is het afkicken van drugs. Dat is meteen ook een van de grootste problemen in de Finse gevangenissen. ‘Ik schat dat bijna 90 procent van onze cliënten daarmee te maken heeft’, zegt Pietilä. ‘Vroeger hadden we vooral last van vechtpartijen onder gevangenen. Nu zijn ze rustiger geworden, maar ze gebruiken veel meer drugs. Dat lijkt een essentieel onderdeel van de gevangeniscultuur en dus gooien ze ook hier tennisballen gevuld met cocaïne over de muren naar binnen.’ Het Belgische gezelschap knikt begrijpend.
Een van die ex-gebruikers is een Finse rapper van Nigeriaanse origine. Op zijn rode basketbalshirt staat het woord ‘Reckless’. ‘Ik heb mijn lesje geleerd’, zegt hij. ‘Mij zien ze hier niet meer terug. Daarom ben ik een boek over mijn leven aan het schrijven. Misschien heeft iemand er nog wat aan.’ Jouko Pietillä lacht veelzeggend. ‘Ik hoop dat hij gelijk heeft. Maar hij doet ondertussen wel al zijn vierde termijn in deze gevangenis.’
Ook in Finland blijft het recidivisme groot. Ongeveer 50 procent van de cliënten die hun straf hebben uitgezeten, keert nadien nog eens terug voor andere feiten. Het overgrote deel daarvan houdt verband met drugsdelicten. Maar opvallend: dat cijfer daalt tot 31 procent bij gevangenen die kozen voor gemeenschapsdienst in plaats van een vrijheidsberoving.
Kathleen Van De Vijver zegt dat er geen precieze Belgische cijfers zijn over recidivisme, maar het is wel hoger dan in Finland. Volgens sommige bronnen bedraagt het in België 70 procent en neemt het probleem toe.
Hekken
Wanneer het Belgische gezelschap het detentiehuis van Kerava verlaat, wijst iemand naar de hoge hekken die overal staan. Is dit wel een open gevangenis, hoor je sommigen denken? ‘Die hekken zijn er niet om onze cliënten binnen te houden’, legt directeur Minna Saukko uit. ‘Dat is om de inwoners van Kerava buiten te houden. Die zijn soms te nieuwsgierig om te zien wat zich hier afspeelt.’
