‘Terugkeer van de doodstraf in België? 5 lessen uit het Saipov-proces in New York’

Advocaat Johan Heymans staat stil bij de veroordeling van de terrorist Sayfullo Saipov. ‘Het uitspreken van de doodstraf zou in het democratische New York een enorme schokgolf veroorzaken’, schrijft hij vanuit de VS, waar hij de familie Decadt bijstaat op het terrorismeproces. ‘Ook in ons land gaan we ervan uit dat dergelijke gruwelijke straf al lang achter ons ligt. Maar is dat wel zo?’

In New York nadert het proces tegen de terrorist Saipov, die onder meer de Vlaamse Ann-Laure Decadt van het leven beroofde, zijn ontknoping. De komende weken zal de jury moeten beslissen of de reeds schuldig bevonden terrorist veroordeeld wordt tot de doodstraf, dan wel tot levenslang zonder kans om ooit nog vrij te komen.

De mogelijkheid dat Saipov effectief veroordeeld zal worden tot de doodstraf kondigt zich daarbij verbijsterend genoeg steeds nadrukkelijker aan. Vanuit de zittingszaal zag ik de voorbije dagen hoe de indicaties in die richting zich lijken op te stapelen. Enerzijds is er Saipovs totale gebrek aan schuldinzicht, anderzijds is er de samenstelling van de jury, die nagenoeg volledig bestaat uit blanke mannen van middelbare leeftijd. Het feit dat sommigen van hen in de rechtbank nadrukkelijk een mondkapje dragen met daarop de Amerikaanse vlag toont aan dat zij dit percipiëren als een rechtstreekse aanslag op de soevereiniteit van hun land.

Indien Saipov daadwerkelijk tot de doodstraf zou worden veroordeeld, zou dat in het democratische New York een enorme schokgolf veroorzaken. Hoewel de doodstraf er theoretisch nog mogelijk is, had niemand gedacht dat deze ooit nog daadwerkelijk zou worden opgelegd. Het anachronisme van deze mogelijke terdoodveroordeling in New York zette mij aan het denken. Ook in België gaan we ervan uit dat een dergelijke gruwelijke straf definitief tot het verleden behoort. Maar is dat wel zo?

In ons land bestaat er namelijk ook een aanzienlijk draagvlak voor het opnieuw invoeren van de doodstraf. Bij een opiniepeiling in 2017 verklaarde 54 procent van de Vlamingen zich akkoord met de stelling dat ‘moordenaars de doodstraf moeten krijgen’. Ook Vlaams Belang en de recent nog afgetreden parlementariër Dries Van Langenhove pleitten de afgelopen jaren openlijk voor de terugkeer van de doodstraf.

Omdat de geschiedenis jammer genoeg leert dat er geen definitieve verworvenheden zijn, en omdat de uren in deze New Yorkse rechtszaal de barbaarse realiteit van de doodstraf plots onrustwekkend dichtbij brachten, voel ik mij als mensenrechtenadvocaat geroepen om de pen op te nemen tegen deze praktijk. Hieronder vijf van de belangrijkste argumenten.

1. De doodstraf heeft geen afschrikkend effect

Het gebruik van de doodstraf wordt vaak gerechtvaardigd omdat het zogenaamd een sterk ontradend effect zou hebben op gewelddadige misdadigers. Amerikaans onderzoek toont echter dat dit niet het geval is: het gemiddelde aantal moorden in staten die de doodstraf toepassen bedraagt 5,71 per 100.000 inwoners, terwijl dit aantal in staten die deze straf niet meer opleggen met 4,02 per 100.000 inwoners een pak lager ligt.

2. De doodstraf zorgt, integendeel, voor secundaire victimisatie

Verder leert de Amerikaanse praktijk ons dat het uitvoeren van de doodstraf vaak zorgt voor wat men secundaire victimisatie noemt. Vaak kampen slachtoffers na de executie van een dader zelf met een schuldgevoel, het aanvoelen dat zij in zekere zin ook een moord op hun geweten hebben.

In die optiek is het even veelzeggend als bewonderenswaardig dat mijn cliënten in het New Yorkse terrorismeproces, de nabestaanden van Ann-Laure Decadt, op dit ogenblik hun energie investeren in het afwenden van de executie van de man die hen onnoemelijk leed bezorgde.

Daarnaast heeft de doodstraf ook een grote negatieve impact op de gevangenisbeambten en dokters die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering ervan. Zo kaartte de voormalige “executioner” van de staat Georgia in 2022 nog aan dat hijzelf, en vele van zijn collega’s, door die job te kampen heeft met ernstige posttraumatische stress. Vooral omdat doodstraffen vaak gepaard gaan met een gruwelijke en langdurige doodstrijd.

3. De doodstraf gaat gepaard met ellenlange procedures

In 2019 bedroeg de gemiddelde tijd in de Verenigde Staten tussen de veroordeling tot de doodstraf en de effectieve executie maar liefst 22 jaar. Deze lange duurtijd wordt onder meer verklaard door de langdurige juridische beroepsprocedures die worden ingesteld door wanhopige terdoodveroordeelden.

Volgens het State Department of Corrections and Rehabilitation zijn er in Californië sinds 1978 meer terdoodveroordeelden gestorven door natuurlijke oorzaken of zelfmoord, dan door executies zelf. Dergelijke buitensporige wachttijden zijn ondraaglijk voor de terdoodveroordeelden zelf, die onafgebroken leven met een zwaard van Damocles boven het hoofd. Ook de slachtoffers krijgen door deze lange duurtijd niet de kans om hun verwerkingsproces in te zetten.

4. De doodstraf is onherroepelijk

Justitie maakt fouten. In 2022 werden in de Verenigde Staten een recordaantal van 281 veroordelingen van ten onrechte veroordeelde personen ongedaan gemaakt. Tweemaal ging het daarbij om een doodstraf. Door het onherroepelijke karakter van de doodstraf kunnen dergelijke fouten echter niet meer worden rechtgezet.

In België kleeft er nog een groot taboe aan dergelijke gerechtelijke dwalingen maar ook in ons land komen deze vanzelfsprekend voor, zoals Douglas De Coninck, illustratief aankaartte in zijn boek ’14 jaar onschuldig in een Belgische gevangenis’.

5. België zou zijn internationale verplichtingen schenden

Ten slotte zou het opnieuw invoeren van de doodstraf, België internationaal en Europeesrechtelijk volledig buitenspel plaatsen. Ons land zit namelijk verankerd aan tal van verdragen die de doodstraf effectief en absoluut uitsluiten. België ratificeerde, bijvoorbeeld, het tweede Optioneel Protocol bij het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten en het dertiende Protocol bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dat voorziet in de volledige afschaffing van de doodstraf. Indien België plots toch de doodstraf weer zou invoeren, zou het loodrecht ingaan tegen de koers die de Raad van Europa al jarenlang standvastig vaart en zou het zich politiek gezien volledig isoleren.

Gelukkig ligt een invoering van de doodstraf in België nergens concreet op tafel. Maar het New Yorkse proces tegen Saipov toont aan dat een plotse ommekeer van het beleid er veel sneller kan zijn dan ooit gedacht. Daarom is het cruciaal om het vuur van collectieve verontwaardiging over wat in alle opzichten een barbaarse en onaanvaardbare praktijk is, brandend te houden.

Zoals Sustan Sontag immers al wist: ‘One person’s ‘barbarian’ is another person’s ‘just doing what everybody else is doing’ (De persoon die de ene als barbaar beschouwt, is voor de andere gewoon iemand die doet wat alle anderen doen).

Johan Heymans is vennoot bij Van Steenbrugge Advocaten en raadsman van de familie Decadt tijdens het terrorismeproces in New York.