‘Overbevolking Belgische gevangenissen is bedreiging voor fundamentele mensenrechten’

‘De gevolgen van de overbevolking in onze gevangenissen zijn verontrustend’, schrijft professor Dorien Brosens (VUB). Vandaag wordt in de Belgische gevangenissen gestaakt. Ze staat stil bij het belang van opleidingen en leerkansen binnen de gevagenis, en de link met een latere re-integratie.

België staat momenteel op de vierde plaats in Europa wat betreft de overbevolking in gevangenissen. Eind september 2023 waren er 11.508 personen opgesloten in België, terwijl er op dat moment slechts 10.412 plaatsen waren. Ondanks de recente opening van twee nieuwe gevangenissen in Dendermonde en Haren blijft de overbevolking problematisch. De Raad van Europa heeft ons land onlangs opnieuw op de vingers getikt, met de oproep om met spoed iets te doen aan de structurele overbevolking in de gevangenissen en de slechte leefomstandigheden.

De gevolgen van deze overbevolking zijn verontrustend. Het legt een aanzienlijke druk op een aantal grondrechten van personen in de gevangenis, waaronder de toegang tot educatie, sport, bezoek en wandeling. Personen worden gedwongen dicht op elkaar te leven en moeten vaak op de grond slapen, wat in strijd is met de mensenrechten.

Het jaarverslag van de Centrale toezichtsraad voor het gevangeniswezen (CTRG) benadrukt de gevolgen van de overbevolking, zoals het tekort aan opleidingen of ontspanningsactiviteiten, minder tijd om in de buitenlucht door te brengen, en beperkte mogelijkheden voor bezoek.

Zelfs basiszorg zoals douchen of medische zorg, zijn niet evident. De vraag naar zorg, begeleiding en activiteiten overtreft de mogelijkheden van het beschikbare personeel.

Het gevangenispersoneel trekt terecht aan de alarmbel en staakt herhaaldelijk vanwege de onhoudbare situatie, die zowel personen in detentie als het personeel treft. Hoewel het van cruciaal belang is om deze boodschap over te brengen naar het beleid, beperken stakingen de al schaarse mogelijkheden voor personen in detentie om lessen te volgen, bezoek te ontvangen of te sporten en bewegen nog meer.

Participatie en leren in de gevangenis zijn essentieel voor de toekomst

Nochtans zijn activiteiten, opleidingen en begeleiding een onmisbaar deel van het leven in de gevangenis en broodnodig qua voorbereiding op de toekomst. De gevangenis is een vindplaats van personen die kampen met meerdere problematieken, zoals psychische kwetsbaarheden, problemen op vlak van wonen, financiën en werk. Het is van belang dat het gevangenisverblijf gezien wordt als een kans om diverse leerervaringen aan te bieden. Aangezien 99% van de mensen ooit de gevangenis zal verlaten en terugkeert naar de samenleving, is investeren in deze groep niet alleen in hun belang, maar ook in het belang van de maatschappij.

(Lees verder onder de preview.)

Onderzoek heeft aangetoond dat activiteiten, opleiding en begeleiding tijdens detentie aanzienlijke meerwaarde hebben. In de eerste plaats hebben mensen in gevangenissen er zelf baat bij. Ze krijgen de kans om nieuwe vaardigheden te ontwikkelen, persoonlijk te groeien en meer zelfvertrouwen op te bouwen. Een treffend voorbeeld van dergelijke programma’s zijn participatieve, culturele initiatieven waarbij personen in detentie zelf theater, beelden of muziek creëren.

Eind vorig jaar lanceerde de gevangenis van Leuven Centraal in samenwerking met De Rode Antraciet een volledig in de gevangenis gecreëerde cd. Die bevat nummers geschreven en opgenomen door muzikanten uit Leuven Centraal, inclusief een cover ontworpen door een kunstenaar achter de gevangenismuren. Het hele creatieproces van de cd en het optreden zijn een unieke ervaring voor de deelnemers.

Deelname aan activiteiten en opleiding heeft niet alleen positieve gevolgen voor mensen in de gevangenis, het draagt ook bij tot een hogere dynamische veiligheid binnen de gevangenismuren. Er ontstaan betere relaties tussen personen die in de gevangenis verblijven, hulp- en dienstverleners, maar ook met penitentiaire beambten, ‘cipiers’ in de volksmond.  

Wat we vaak over het hoofd zien, is het positieve gevolg voor de samenleving. Een grootschalig onderzoek in de Verenigde Staten benadrukt bijvoorbeeld dat deelname aan onderwijsprogramma’s tijdens detentie de kans op recidive vermindert. Dit houdt in dat deelnemers minder vaak opnieuw in de gevangenis terecht komen. Het is dan ook een zeer betreurenswaardige evolutie dat de financiële steun voor individuele leerloopbaanbegeleiding tijdens detentie stopgezet wordt eind dit jaar. Dat project maakte het bijvoorbeeld mogelijk dat mensen hun diploma van het secundair onderwijs behaalden, of dat hoger geschoolden een universitaire opleiding konden volgen.

Participatie in de gevangenis is een positief verhaal, waarbij professionels zoals leerkrachten en begeleiders zich inzetten om personen in detentie kansen te bieden. Op 5 oktober vorig jaar kwamen bijna 100 professionals samen op de studiedag van Klasbak vzw en EPEA Nederland en ook daar klonk luid hoe broodnodig kansen op leren en participatie in de gevangenis zijn.

(Lees verder onder de preview.)

Liesbeth Volders, leraar in de gevangenis van Antwerpen, vatte het als volgt samen: “Het is vaak de eerste positieve leerervaring voor mensen in detentie. Ze floreren in de les en werken aan iets positiefs. Nog meer dan in hun situatie krijgen ze vertrouwen in zichzelf en in hun denken. Op dat laatste moeten we inzetten, want dat wordt hen niet ontnomen in een context waarin ze verder quasi alles verliezen.”

Niet alleen professionals, maar ook personen in detentie zelf ervaren activiteiten als iets wat voor hen een verandering kan maken in hun leven. We moeten de gevangenis dus zien als dé kans om met deze personen aan de slag te gaan en de hulp en de kansen die ze in de samenleving niet kregen, alsnog te bieden. Zo kunnen we hen voorbereiden op hun terugkeer naar de samenleving, en dat vanaf de eerste dag dat ze in de gevangenis komen.

Leerkansen worden beperkt door de aanhoudende overbevolking

Desondanks worden de kansen tot participatie momenteel ernstig verhinderd door de overbevolking. De middelen die hulp- en dienstverleners ter beschikking hebben om een aanbod en begeleiding uit te werken voor mensen in de gevangenis zijn niet meegegroeid met de overbevolking.

De vraag naar zorg, begeleiding en activiteiten overtreft dan ook ruim de mogelijkheden van het beschikbare personeel. Zij moeten met dezelfde middelen meer personen helpen, wat hen confronteert met de grenzen van hun mogelijkheden.

Daarnaast draagt de overbevolking bij aan een gespannen sfeer, waarbij mensen in detentie eerder bezig zijn met overleven in de sterk verouderde, overvolle gevangenissen dan met leerkansen grijpen. Leren is nochtans geen “nice to have”, maar een “need to have”, geen leuk extraatje, maar broodnodig.

Enkele recente ontwikkelingen wijzen op mogelijke verbeteringen, zoals de opening van de detentiehuizen die meer nadruk leggen op de voorbereiding tot re-integratie, en het onderscheid tussen veiligheidsassistenten en detentiebegeleiders in de nieuwe gevangenissen. Deze initiatieven willen de focus verleggen van louter overleven naar meer leerkansen en voorbereiding op de terugkeer naar de samenleving.

Sinds september vorig jaar worden korte gevangenisstraffen (minder dan 3 jaar) uitgevoerd, met als doel op langere termijn de overbevolking in de gevangenissen te verminderen. Personen met korte straffen keren sneller terug naar de samenleving dan personen die langgestraft zjin (meer dan 3 jaar). Dit benadrukt dan ook de noodzaak om voldoende middelen te investeren in intensieve begeleiding, zodat zij goed voorbereid worden op hun terugkeer.

De focus op re-integratie en begeleiding is niet alleen in het belang van het individu, maar helpt ook om overbevolking in de gevangenis aan te pakken en sociale exclusie tegen te gaan. Een doeltreffende aanpak is niet alleen een winst voor de betrokkenen, maar ook voor de samenleving in zijn geheel.

Dorien Brosens is professor Agogische Wetenschappen. Ze is verbonden onderzoeksgroep Participatie en Leren in Detentie (PALD) aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB).