‘Misbruik van juridische procedures om kritische stemmen te intimideren? Met deze modelwet kunnen minister en parlement meteen aan de slag’

Dirk Voorhoof legt  uit wat de betekenis is van het model voor de nieuwe anti-SLAPP-wet, dat vandaag werd voorgesteld. ‘Het is nu aan de wetgever en meteen ook aan de advocatuur en de magistratuur om het uit balans geraakte evenwicht te herstellen tussen het recht op toegang tot de rechter en het recht op vrijheid van expressie en informatie.’

Alle lidstaten van de Europese Unie moeten uiterlijk in mei 2026 de Europese richtlijn tegen zogenaamde SLAPP’s in een nationale wet omzetten. De Belgische anti-SLAPP-werkgroep heeft een panklare  modelwet klaar waarmee de minister van Justitie Annelies Verlinden en het parlement meteen aan de slag kunnen. SLAPP staat voor Strategic Lawsuit Against Public Participation en verwijst naar het misbruiken van juridische procedures om kritische stemmen te intimideren en op buitensporige kosten te jagen. De bedoeling van een SLAPP’er (eiser) is niet zozeer om het proces te winnen, maar veeleer om kritische berichtgeving uit het publieke debat te weren. Vooral journalisten, ngo’s, milieu- en mensenrechtenorganisaties, burgerinitiatieven en academici kregen met SLAPP’s af te rekenen.

SLAPP’s ook in België

Met de EU anti-SLAPP richtlijn 2024/1069 van 11 april 2024 wil de Europese wetgever een dam opwerpen tegen dit soort tergende of roekeloze rechtsprocedures. Bekende voorbeelden in België zijn de zaken tegen viroloog Marc Van Ranst, Knack-journalist Dirk Draulans, de onderzoeksjournalisten van Apache en het magazine MO*. De zaak die voetbalclub Anderlecht aanspande tegen HUMO-journalist Jan Hauspie vertoonde overduidelijk kenmerken van een SLAPP.

Ook tal van milieu- en burgerinitiatieven zijn verwikkeld geraakt in dergelijke procedures. Een kras voorbeeld is dat van een vastgoedmakelaar die een groep ontevreden klanten bedreigt met een forse schadeclaim als ze online nog kritiek op hem publiceren.

Veel van die SLAPP-procedures draaiden gelukkig uit op een afwijzing van de vordering of een vrijspraak. Maar slechts heel uitzonderlijk werd de eiser zelf veroordeeld voor zijn tergend en roekeloos geding. De Belgische wetgeving biedt geen effectief verweer tegen dergelijk misbruik van justitie en ook de rechtspraak reageert al te ‘slap’. Als er al eens uitzonderlijk een SLAPP’er veroordeeld wordt wegens het voeren van een tergende, roekeloze of onrechtmatige procedure, krijgt de verweerder toch maar een kleine fractie van de geleden schade en proceskosten terug betaald.  Daardoor wordt de juridische winnaar van een procedure, steeds een financiële verliezer.

Daarom zijn er talrijke voorbeelden van journalisten, media of ngo’s die na dreigementen van een SLAPP’er artikels of publicaties verwijderen om proceskosten en lange procedures te vermijden.

Alle SLAPP’s, ook in strafzaken

Met het initiatief van een modelwet wil de anti-SLAPP werkgroep er in de eerste plaats mee voor helpen zorgen dat de richtlijn tijdig wordt omgezet. De richtlijn beoogt een minimum-harmonisatie binnen de Europese Unie en laat dus ruimte voor gunstiger bepalingen. De modelwet opteert voor een bredere aanpak dan de loutere omzetting van de richtlijn in Belgisch recht: niet enkel moet de wet van toepassing zijn op SLAPP’s met een grensoverschrijdend karakter, maar ook op SLAPP’s waarbij de betrokken partijen hun woonplaats in België hebben. En naast civiele procedures moeten de garanties tegen SLAPP’s ook in  strafzaken kunnen ingeroepen worden .

Weliswaar beperkt de Europese richtlijn zich tot maatregelen tegen SLAPP’s als zij grensoverschrijdende gevolgen hebben, maar de bescherming daartoe beperken is in de praktijk onhoudbaar.De Europese Commissie dringt er bovendien op aan om voor binnenlandse rechtszaken dezelfde waarborgen te voorzien. Het beperken van het toepassingsgebied van de wet tot enkel zaken met een grensoverschrijdend karakter zou er overigens toe leiden dat de wet in de praktijk nauwelijks impact heeft: ruim 90 procent van de SLAPP-zaken heeft immers geen grensoverschrijdend karakter, maar situeert zich binnen één land.

Anders dan de richtlijn die zich louter op civiele zaken richt, bevat de voorgestelde regeling ook maatregelen inzake strafprocedures. Hier volgt de modelwet de aanbevelingen van de Europese Commissie en van het Comité van Ministers van de Raad van Europa, temeer omdat de voorbije jaren ook in België meerdere SLAPP’s via strafprocedures zijn gebeurd. Als de anti-SLAPP wet enkel van toepassing zou zijn op civiele procedures dreigen juist nog meer SLAPP’s via strafprocedures te verlopen. Terwijl vast staat dat strafzaken nog meer een intimiderend of verkillend effect hebben.

Naar een snelle afhandeling van SLAPP’s en doeltreffende sancties

De modelwet verduidelijkt ook wanneer sprake is van ‘publieke participatie’ en welke de criteria zijn die de rechters kunnen helpen om SLAPP’s te herkennen en te sanctioneren. Een belangrijke waarborg is de mogelijkheid voor de rechter om in een vroeg stadium van de procedure een SLAPP-vordering af te wijzen. De verweerder kan bij aanvang van het geding ook om een borgstelling door de eiser verzoeken als een financiële waarborg voor het geval de eiser wordt veroordeeld wegens kennelijk ongegronde vordering of misbruik van procesrecht.

De richtlijn vereist ook doeltreffende, evenredige en afschrikkende sancties. Bij misbruik van procesrecht in SLAPP-zaken kan de rechter daarom een boete opleggen tot 25.000 euro. Bovendien kan de eiser tot schadevergoeding worden veroordeeld, inclusief alle proceskosten van de verweerder, dus ook de kosten en het honorarium van de advocaat, tenzij die kosten buitensporig zouden zijn.

Bescherming tegen buitenlandse vonnissen

De modelwet voert de mogelijkheid in dat Belgische rechters de erkenning en tenuitvoerlegging kunnen weigeren van in andere landen gegeven beslissingen die als SLAPP’s te beschouwen zijn. De Belgische rechters worden eveneens bevoegd om kennis te nemen van de vordering tot schadevergoeding voor wie in België gevestigd is en schade geleden heeft door een SLAPP-vordering ingesteld in een land buiten de Europese Unie.

De bal in het kamp van de wetgever, justitie en de advocatuur

Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM), dat door de FOD Justitie is aangewezen als centraal contactpunt in de strijd tegen SLAPP’s in België, krijgt via de modelwet een aantal taken toegewezen, waaronder de organisatie van bewustmakingscampagnes. Het is nu aan de wetgever en meteen ook aan de advocatuur en de magistratuur om het uit balans geraakte evenwicht te herstellen tussen het recht op toegang tot de rechter en het recht op vrijheid van expressie en informatie. SLAPP’s steunen immers op het recht van de sterkste, en horen dus niet thuis in een democratische rechtstaat.

Prof. em. Dirk Voorhoof, namens de anti-SLAPP werkgroep. De Belgische anti-SLAPP-werkgroep volgt de ontwikkelingen rond SLAPP’s en streeft tegelijk naar een consequente omzetting van de Europese richtlijn. De werkgroep telt een veertigtal leden: academici, advocaten, ere-magistraten, vertegenwoordigers uit de media en burgerinitiatieven en ngo’s. De website https://www.slapp.be/nl biedt informatie over het SLAPP-fenomeen, met onder meer internationale en Belgische voorbeelden. Op die website vind je ook de tekst van de modelwet.