In 2023 zijn in de gevangenis van Antwerpen 445 gsm’s en 561 gevallen van drugs ontdekt. Dat staat in het nieuwe jaarverslag van de toezichtscommissie van de gevangenis, dat Knack kon inkijken. De commissie waarschuwt al langer voor geweld onder gedetineerden.
Beelden van de gruwelijke foltering van gedetineerde R.J. in de Antwerpse gevangenis begin maart circuleerden al snel op sociale media. Medegevangenen hadden het slachtoffer in zijn cel gefilmd met een smartphone. Natuurlijk mogen gevangenen zulke toestellen helemaal niet bezitten achter de tralies. Maar in de praktijk blijkt de gevangenis in de Begijnenstraat zo lek als een zeef.
Vorig jaar zijn in het arresthuis 445 gsm’s gevonden, in 2022 ging het nog om 308 toestellen. De drugsvangst nam in een jaar tijd eveneens met zowat de helft toe: van 9530 gram (436 gevallen) naar 13.113 gram (561 gevallen). En ook de tuchtprocedures (of aanverwanten) die in de Antwerpse gevangenis werden opgestart, kenden een opmerkelijke stijging: van 4077 in 2022 naar 5920 in 2023.
Racistische poster
De nieuwe cijfers staan in het Jaarverslag 2023 van de Commissie van Toezicht bij de gevangenis te Antwerpen, dat Knack exclusief kon inkijken. De commissie oefent een onafhankelijk toezicht uit op de behandeling van gedetineerden, onder meer via wekelijkse bezoeken. In vertrouwelijke gesprekken kunnen gevangenen hun klachten of grieven over de leefomstandigheden achter de tralies delen.
‘In 2023 is er nog altijd sprake van een extreme overbevolking’, noteert de toezichtscommissie. Met alle gevolgen van dien. ‘In sommige gevallen ervaren gearresteerden constipatie, waardoor zij genoodzaakt zijn hun behoefte te doen in de doucheruimtes van het arresthuis.’ De commissie kreeg ook meldingen over een racistische poster die als reactie op die situatie op de douchedeuren was aangebracht door gevangenispersoneel. ‘De directie heeft onverwijld maatregelen genomen om dat onaanvaardbare gedrag aan te pakken en te veroordelen. Deze kwestie situeert zich binnen het ruimere kader van de problematiek met betrekking tot overbevolking en racisme binnen de gevangeniscontext.’
Alarmerend fenomeen
‘De overbevolking in het arresthuis van Antwerpen is een prangend en alarmerend fenomeen dat de detentieomstandigheden in de instelling ernstig beïnvloedt’, waarschuwt de toezichtscommissie. ‘De problematiek is niet nieuw en heeft al geruime tijd een verontrustende impact op zowel gedetineerden als gevangenispersoneel.’
Zoals inmiddels bekend vormden de overbevolking plus een personeelstekort – zeker tijdens stakingen – de context waarbinnen de dagenlange foltering van R.J. begin maart kon gebeuren. De toezichtscommissie noteert dat het gevangenispersoneel 7 dagen staakte in 2023. ‘De niet-naleving van de gegarandeerde dienstverlening brengt de veiligheid, de gezondheid en de basisrechten van de gedetineerden in het gedrang.’
Basisrechten zoals het bezoek, de mogelijkheid om te douchen of de verdeling van de post konden op die dagen niet worden gegarandeerd. ‘Daarenboven dreigden de veiligheid en de menselijke waardigheid van alle gedetineerden en geïnterneerden in het gedrang te komen.’
Sinds 2019 heeft de provinciegouverneur de bevoegdheid om tijdens stakingen extra personeel op te vorderen. ‘Die maatregel is echter niet van toepassing op stakingen die minder dan 48 uur duren’, aldus de toezichtscommissie. ‘Wij pleiten er dus voor om deze bevoegdheid uit te breiden.’
De commissie merkt ook op dat ze de problematiek van overbevolking aankaartte bij onder meer minister van Justitie Paul Van Tigchelt (Open VLD), maar ‘tot op heden’ had ze nog géén reactie ontvangen.
‘Fysiek geweld geen zeldzaamheid’
In de ‘belangrijkste uitdagingen’ voor 2024 noemt de toezichtscommissie als eerste het bestrijden van het onveiligheidsgevoel van gedetineerden.
‘Dat is noodzakelijk want zij hebben recht op een veilige detentie. Als commissie streven we ernaar om in 2024 het bewustzijn te vergroten met betrekking tot de aanwezigheid en verspreiding van drugs binnen de gevangenismuren. Sommige gedetineerden ervaren deze situatie als bedreigend, mede doordat zij onder druk worden gezet om deel te nemen.’
Volgens de commissie is fysiek geweld in het arresthuis ‘geen zeldzaamheid’: ‘De centrale vraag die we ons stellen is hoe we de problematiek effectief kunnen bestrijden. Overwegen we, als commissie, bijvoorbeeld om meer fysiek toezicht tijdens de wandelingen in te zetten? Is het mogelijk om de camerabewaking op die momenten te verbeteren? Het verkennen van deze mogelijkheden kan leiden tot concrete maatregelen om de veiligheid en het welzijn van gedetineerden te waarborgen.’
Slaag geven/krijgen
Ook de voorbije jaren had de toezichtscommissie in haar jaarverslagen al herhaaldelijk gewaarschuwd voor geweld binnen de gevangenismuren.
In 2021 verzamelde ze liefst 33 grieven over geweld en dreigementen van medegedetineerden: ‘Slaag geven/krijgen op de wandeling, (…) lawaai maken, meningsverschillen over tv, telefoonfraude, diefstal van elkaars spullen, dwang op elkaar uitoefenen. Veel gedetineerden ervaren onveiligheid in de gevangenis. Er worden drugs in de gevangenis doorgegeven, gebruikt, verhandeld. (…) Blijkbaar worden deze drugs van buiten de gevangenis over de muur gegooid, naast wat via het bezoek wordt binnengesmokkeld of via personeelsleden. (…) Ook zijn er op de wandeling af en toe opstootjes of vechtpartijen. Toezicht tijdens de wandeling zou sneller ingrijpen mogelijk maken.’
‘Ze doen quasi alles voor een pakje tabak’
In het Jaarverslag 2022 schreef de toezichtscommissie dat drugs dealen en gebruiken soms ‘onder de ogen en dus met medeweten van penitentiair beambten gebeurt. De directie beaamt dat de sfeer op de wandelingen alsmaar grimmiger wordt. Er is de aanwezigheid van een aantal criminele hoofden uit de georganiseerde misdaad die ook binnen de muren proberen hun stempel te drukken en een lucratieve handel op te zetten. Sommigen zijn gekend maar het is moeilijk om zonder sluitende bewijzen en argumenten in te grijpen.’
De toezichtscommissie kaartte ook de ‘overgooiproblematiek’ aan, ‘waarbij men heel behendig is geworden in het gooien over de gevangenismuren van hele pakketten met drugs en gsm’s. Hierdoor komen wandelingen in het teken staan van leveringen ontvangen en verdelen. Men heeft verder een systeem gevonden om de voorzetramen kapot te maken, waardoor men de overgegooide goederen via de cel binnen kan trekken zodat de controles aan het einde van de wandeling negatief zijn. Hierdoor zijn er op zeer veel cellen gsm’s binnengesmokkeld. Gedetineerden kunnen op internet en ongestoord bellen via de smartphone die ze hebben laten overgooien.’
Doordat er meer middelen zijn om handel te drijven, wordt er ook meer handel gedreven. ‘Illegalen of mensen zonder geld worden ingezet als muilezel: ze doen quasi alles voor een pakje tabak, en de grote vissen blijven zo buiten schot.’
De toezichtscommissie riep in 2022 al op om slachtoffers van geweld van medegedetineerden te helpen om snel bij de politie of het parket klacht neer te leggen.
‘Menselijke waardigheid respecteren’
‘Het is dringend nodig om actie te ondernemen’, zegt François Paris, voorzitter van de Commissie van Toezicht bij de Antwerpse gevangenis, in een reactie aan Knack. ‘We roepen dan ook op tot een gecoördineerde inspanning om de veiligheid, de gezondheid en de basisrechten van gedetineerden te waarborgen.’
‘De recente onthullingen in ons jaarverslag benadrukken de ernstige uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd en de onmiskenbare verantwoordelijkheid die rust op alle betrokken partijen om die kwesties aan te pakken en te verbeteren. Laten we samen streven naar een gevangenissysteem dat niet alleen effectief is in zijn strafrechtelijke doelstellingen, maar dat ook een omgeving biedt die menselijke waardigheid respecteert en de rechten van allen beschermt.’
Seksueel en psychisch geterroriseerd
In zijn Jaarverslag 2022 somde de Commissie van Toezicht van de Antwerpse gevangenis een aantal concrete conflictsituaties achter de tralies op. Een bloemlezing:
* observatie 15 januari 2022: ‘X wordt onder druk gezet door andere gedetineerden met de vraag drugs en/of gsm’s door te geven en te laten circuleren in de gevangenis. Hoewel de directie hem (voor zijn eigen veiligheid) van werk heeft doen veranderen, is hij op de wandeling alsnog in elkaar geslagen geweest. Hij werd bestempeld als klikspaan.’
* observatie 22 januari 2022: ‘X beweert dat hij zich helemaal niet veilig voelde in zijn eerste cel. Hij beweert dat daar openlijk gedeald werd.’
* observatie 19 juni 2022: ‘X blijft stellen dat hij seksueel en psychisch geterroriseerd wordt door zijn celgenoot Y. Hij lijkt ten einde raad en dreigt opnieuw met ophanging en vreest geweld. De cel is te klein en hij heeft geen beweging. Hij vraagt dringend een andere cel en hoopt op een spoedig gesprek met zijn advocaat. De directie reageert snel op onze vraag en geeft de opdracht een oplossing te zoeken. Dat zal echter pas de volgende dag kunnen gebeuren. Want vandaag staakt het personeel.’
* observatie 2 juli 2022: ‘X schrijft op een briefje “Ik heb uit het niets en voor niets een klop gekregen van een geïnterneerde.” Dit wordt bevestigd in een ‘Rapport aan de directeur’. Y is tijdens de etensbedeling naar zijn buur X gestapt en heeft hem een slag in het gezicht gegeven.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier