In 2014 beloofde Koen Geens (CD&V) justitie met ‘een hinkstapsprong’ naar de 21e eeuw te katapulteren. Zijn opvolger Vincent Van Quickenborne (Open VLD) wil justitie ‘sneller, menselijker, straffer’ maken.
Justitie is al decennia een zorgenkind. Elke nieuwe minister van Justitie wordt geconfronteerd met een armlastige en oubollige organisatie, belabberde infrastructuur, ondermaatse digitalisering, verouderde wetboeken en personeelsgebrek.
Koen Geens heeft enkele wetboeken vernieuwd, nieuwe gevangenissen gepland en Forensische Psychiatrische Centra (FPC’s) voor geïnterneerden geopend. Maar hij moest ook flink besparen. Met Vincent Van Quickenborne stijgt het budget tegen 2024 naar 2,5 miljard, het grootste justitiebudget ooit. Hij plant kleinschalige detentiehuizen, verstrengde het seksueel strafrecht en heeft 100 miljoen voor digitalisering. Er gebeurt dus wel wat. Toch blijft de malaise groot. Veel experts, magistraten, en professoren willen liever niet on the record hun soms ongezouten kritiek geven wegens ‘te delicaat’.
Advocaat Walter Van Steenbrugge spreekt wel vrijuit: ‘Beide ministers werken in een ruïne. Van Quickenborne is pragmatischer dan Geens, die een meer academische aanpak had.’ Een expert spreekt dat tegen: ‘Wat kon een minister die moest besparen meer doen dan stokoude wetboeken herschrijven? Dat was nodig en het kost geen massa geld. Je behaalt er geen stemmen mee, maar onderschat dat niet. Hij heeft bijvoorbeeld het vennootschapsrecht diepgaand hervormd. Dat zal de volgende vijftig jaar impact hebben.’ Paul Ponsaers, emeritus professor, noemt justitie ‘braakliggend terrein’. ‘Het Octopusakkoord in 1998 was een plan voor de hervorming van politie en justitie. Het hoofdstuk politie is uitgevoerd, maar voor justitie is er niets gebeurd. Hoelang palavert men al over werklastmeting bij magistraten? Een minister moet toch wéten hoe het werk wordt uitgevoerd voor hij een beleid uitstippelt? Waar blijft het onafhankelijke toezicht op de magistratuur? Elke minister van Justitie vaart blind en is gedoemd om te mislukken.’
Elke minister van Justitie vaart blind en is gedoemd om te mislukken.
Paul Ponsaers, emeritus professor UGent.
Van Quickenborne heeft op inhoudelijk vlak nog niet veel gepresteerd. Een expert: ‘Hij heeft nauwelijks wetsontwerpen ingediend in vergelijking met Geens.’ Van Steenbrugge: ‘Elke minister moet heel veel acute dingen aanpakken, maar in één regeerperiode ruim je geen puin van decennia verwaarlozing.’
Buikgevoel
Het nieuwe strafrecht zou eraan komen. Niets te vroeg want het dateert uit de tijd van Napoleon. Van Steenbrugge noemt het concept van het geheime, niet-tegensprekelijke onderzoek op papier versus publieke, mondelinge berechting, met getuigenissen en woord en wederwoord ‘compleet achterhaald door de enorme toename van het aantal zaken en wetgeving’.
‘Onderzoeksrechters hebben veel macht, maar ze werken nog zoals in de negentiende eeuw met één griffier en zonder gespecialiseerde medewerkers. Ze delegeren veel aan de politie, waar ze geen controle op hebben. Dat levert kwalitatief zwakke onderzoeken op waar rechters zich op moeten baseren voor hun vonnis. De rule of law valt weg en wordt vervangen door buikgevoel. Ministers beseffen dat te weinig.’
Ondertussen neemt de overbevolking in gevangenissen, die onder Geens licht was gedaald, weer toe. De reden: te veel mensen in voorhechtenis, te weinig alternatieve straffen en stijgende recidive- cijfers. Ook het aantal geïnterneerden in de gevangenis neemt weer toe, ondanks de FPC’s die Geens opende. Volgens Van Steenbrugge zijn dat niet veel meer dan veredelde gevangenissen omdat vooral op veiligheid wordt ingezet en niet op de behandeling van geïnterneerden, waarvoor er te weinig personeel is.
Van Steenbrugge: ‘Als je niet onderzoekt waarom iemand afwijkend gedrag vertoont, zullen gevangenissen vol blijven lopen. Je hebt gedragswetenschappers, psychologen, therapeuten nodig.’ De nieuwe gevangenissen die Geens plande, noemt Van Steenbrugge daarom ‘totale geldverspilling’. Ponsaers: ‘En de huidige minister blaast warm en koud. Hij wil kortere straffen tot drie jaar uitvoeren, maar dat kan niet omdat de gevangenissen vol zitten.’ Het gevangenispersoneel staakte onder Geens en staakt ook onder Van Quickenborne, die al besliste om oude gevangenissen langer open te houden.
Angst voor carrière
Ponsaers: ‘Van Quickenborne doet wellicht zijn best en strenger seksueel strafrecht is op zich prima, maar betekent weinig voor het gehele strafrecht. Er moet een duidelijke hiërarchie zijn tussen de straffen. Als je de doodstraf afschaft, verandert de maximumstraf. Wel, dan moet je álle straffen herzien om coherent te blijven. Die coherentie ontbreekt volledig. En wat betekent “sneller, menselijker, straffer”? Het is niet meer dan een slogan.’
Zowel het parket als de zittende magistratuur klaagt steen en been over werkomstandigheden en personeelsgebrek. Onder Van Quickenborne is het totale personeels- bestand gestegen van 10.560 naar 11.085, maar een pak vacatures raakt niet in- gevuld. Ponsaers: ‘Wie wil in zo’n aftandse hiërarchische instelling werken? De magistratuur blijft een aparte kaste die uit de negentiende eeuw moet worden getild. Waar kan ik bijvoorbeeld als burger terecht met een klacht over het parket? Nergens. Er werken heel goede mensen die nauwelijks hun mond open durven te doen omdat ze voor hun carrière vrezen.’
Van Steenbrugge vindt dat magistraten beter betaald moeten worden en meer medewerkers en goede databanken moeten krijgen, maar hamert er – net als Ponsaers – op dat zowel voor magistraten als voor advocaten nieuwe gespecialiseerde opleidingen nodig zijn. Ondertussen ziet hij het vertrouwen in justitie afbrokkelen. ‘Ik zie grote contrasten in uitspraken in vergelijkbare zaken. Het hangt af van welke rechter jouw zaak beoordeelt of je geluk of pech hebt met een vonnis. Zo wordt justitie een loterij. Wie zo veel macht heeft en op zijn onafhankelijkheid staat, moet ter verantwoording kunnen worden geroepen.’
Conclusie? ‘Je moet eerst de kerntaken van justitie helder vastleggen voor je aan hervormingen begint’, zegt Van Steenbrugge. ‘Door alle mankementen en fouten groeit binnen justitie zelf de onverschilligheid en de gelatenheid.
Knack Licht door
Drie jaar na de verkiezingen en in de aanloop naar het zomerakkoord licht Knack de prestaties van de Vivaldi-regering door. Minister na minister gaan we na wat deze regering al gedaan heeft gekregen, en welke werven open blijven liggen. Om alles wat in perspectief te plaatsen, vergelijken we het werk van Vivaldi met dat van de Zweedse regering onder leiding van Charles Michel.
