Justitieminister Vincent Van Quickenborne vanuit zijn safehouse: ‘Onze toestand is redelijk uitzichtloos’

‘Ik vrees dat zelfs mijn opvolger op justitie zich moet voorbereiden op wat ik nu meemaak’, zegt minister Vincent Van Quickenborne, die ondergedoken leeft. ‘We moeten ons op het ergste voorbereiden.’

‘We zitten safe in ons safehouse. ’ Zo begint een bedrukt kijkende minister van Justitie het videogesprek met Knack. Vincent Van Quickenborne (Open VLD) mag van de veiligheidsdiensten niet zeggen waar hij zich bevindt. In september moest hij met zijn gezin al een eerste keer halsoverkop onderduiken omdat criminelen hem wilden ontvoeren. Nu is het weer zover, en deze keer lijkt het dreigement zelfs nog ernstiger.

De dreiging heeft te maken met het zogenaamde Sky ECC-onderzoek. Bijna twee jaar geleden slaagden Belgische politiediensten erin om de versleutelde gsm-berichten van duizenden drugscriminelen te ontcijferen. Het onthutsende resultaat: één miljard boodschappen over drugstransacties, getuigenissen over folterpraktijken, afrekeningen en moorden in het milieu enzovoort. Het zal nog jaren duren voor alle data zijn verwerkt en alle verdachten voor de rechtbank verschijnen. Intussen is de grond onder de voeten van heel wat criminele kopstukken wel erg heet geworden. Dat waren ze niet gewoon, en dus proberen ze met alle mogelijke middelen de justitieminister te intimideren… of erger.

Hoe gaat het mentaal met u?

Vincent Van Quickenborne: Redelijk, maar voor mijn vrouw en twee kinderen is het allesbehalve vanzelfsprekend. De eerste keer viel het nog mee omdat de politiediensten dat commando snel konden oppakken. Nu is het beeld diffuser. De dreiging is imminent. Men krijgt er moeilijker vat op, hoe goed politie en justitie ook samenwerken. Meer details kan ik niet geven. Onze toestand is redelijk uitzichtloos. Mijn kinderen kunnen niet naar school en mijn echtgenote niet naar haar werk. Zij zitten de hele dag tegen hun zin in een huis dat niet hun thuis is. Het is zoals de lockdown tijdens corona, maar toen kon je nog naar buiten. Nu zitten we echt opgesloten. Het is als een gevangenis.

Ik wil niemand schrik aanjagen, maar denken dat het binnen het jaar voorbij zal zijn, is naïef.

Zijn uw kinderen bang?

Van Quickenborne: Mijn zoontje is drie, mijn dochter zes. Ze willen terug naar hun huis en hun school. Ze praten veel over hun vriendjes en hun leerkrachten. Ik moet dan telkens uitleggen waarom we niet naar huis kunnen. Dat is niet gemakkelijk. Weet u, ik ben misschien de eerste politicus die dit meemaakt, maar zeker niet de laatste.

Waarom zegt u dat?

Van Quickenborne: Omdat ik ook contact heb met mijn collega Dilan Yesilgöz-Zegerius (de Nederlandse minister van Justitie, nvdr). In Nederland wordt er minder over gepraat, maar de situatie is er nog veel explosiever.

Waarom lijkt de situatie u deze keer ‘uitzichtloos’?

Van Quickenborne: Omdat men niet weet wanneer dit zal stoppen, en ik kan me evenmin voorstellen nog maanden in een safehouse te moeten leven. Dat is onmenselijk voor mijn gezin.

Zult u de eindejaarsperiode kunnen vieren?

Van Quickenborne: Ons gezin heeft graag veel mensen rond zich. Dit jaar zal het wellicht heel stil zijn, zonder familie en vrienden.

Is deze job dat allemaal waard?

Van Quickenborne: Twee jaar geleden had ik bij de regeringsvorming de keuze tussen twee ministersposten: binnenlandse zaken of justitie. Ik heb toen bewust en tegen het advies van velen justitie gekozen. Ik ben iemand die de zaken graag aanpakt. Justitie is een departement met 27.000 medewerkers, een grote tanker die moeilijk in beweging komt, maar ik had veel zin om er werk van te maken.

De huidige toestand moet wel een flinke domper zijn.

Van Quickenborne: Uiteraard had ik nooit verwacht zelf het doelwit van criminelen te worden, maar de vele steunberichten van magistraten en anderen doen deugd. Velen vragen of ze iets kunnen doen voor mijn gezin en mij. Dat houdt me recht.

Hoelang duurt dit nog?

Van Quickenborne: Dit dreigement kan nog jaren duren. Er zullen nog tegenslagen komen. Maar tegelijk werken we al twee jaar keihard aan het megadossier van Sky ECC. Elke week zijn er arrestaties. Deze maand nog dertien in Brussel en zes in Antwerpen. We zitten de drugsmaffia dicht op de huid. Ze voelen het, maar ik vrees dat als ik in 2024 de sleutels van dit departement zal overdragen aan mijn opvolger hij of zij dat dossier nog altijd als een loodzware rugzak vol grote risico’s zal moeten dragen.

Wie zal die job nog willen doen?

Van Quickenborne: Dat weet ik niet.

Ziet u een tweede mandaat zitten?

Van Quickenborne: We leven in een democratie. De verkiezingen bepalen alles. Nu verkeren we in zwaar weer, maar ik ben er zeker dat we de juiste koers aanhouden.

Bent u zelf het slachtoffer van het Sky ECC-onderzoek, dat ons van alles leerde over folterkamers en huurmoordenaars die voor een paar honderd euro bereid zijn om iemand ‘kalt zu stellen’?

Van Quickenborne: Nee, ik ben geen slachtoffer. Het gaat niet over mij, het gaat over de functie. Als minister van Justitie sta ik mee symbool voor de rechtsstaat, en die is onaangetast. Weet u dat 800 onderzoekers van de Federale Gerechtelijke Politie (FGP) voltijds werken aan die onderschepte data? 800 op een totale capaciteit van 4400. Dat is waanzinnig veel. Toen we in februari 2021 dit onderzoek presenteerden op een persconferentie verklaarden de Antwerpse procureur Franky De Keyzer en federaal procureur Frédéric Van Leeuw dat ze op gruwelijke zaken waren gebotst, zoals onthoofdingen in het milieu. Ongezien. Sommige mensen zijn tot alles in staat voor geld – en hier gaat het over miljarden euro’s.

Hoe is het zover kunnen komen?

Van Quickenborne: Criminoloog Cyrille Fijnaut zegt dat er vier stappen zijn. In het begin proberen de criminelen onder de radar te blijven. Tot de politie hen op het spoor komt – dat is fase twee: dan gaat men over tot corruptie en omkoping. En als dat niet of onvoldoende werkt, schakelt men over op intimidatie en geweld.

En de vierde fase?

Van Quickenborne: Dan hebben de criminelen gewonnen en leven we in een narco- of maffiastaat waar de georganiseerde misdaad het voor het zeggen heeft.

Interessant dat u begint over omkoping. Wat vindt u van het corruptieonderzoek in het Europees Parlement?

Van Quickenborne: Ik wik mijn woorden. Wat Sky ECC is voor het drugsmilieu, is Qatargate voor buitenlandse inmenging in het Europees Parlement. Dat parlement zou de onaantastbare bakermat van de democratie moeten zijn. Als men erin slaagt om EU-parlementariërs om te kopen om hun mening en stemgedrag te laten bepalen door een buitenlandse staat, dan balanceren we op de rand van de afgrond. Ik maak me grote zorgen.

Wat is de rol van de Staatsveiligheid in Qatargate?

Van Quickenborne: Ze ligt mee aan de basis van de onthulling. Maar ook andere diensten staan op scherp. De Centrale Dienst voor de Bestrijding van Corruptie (CDBC) was tot voor enkele jaren het zwarte schaap van de Wetstraat. Er werd mee gelachen. Nu is het een performante dienst. Voor een andere dienst, NTSU (onderdeel van de FGP, gespecialiseerd in technologie, nvdr), is 30 miljoen euro extra vrijgemaakt. De Staatsveiligheid heeft vandaag 800 onderzoekers. Bij het begin van de regeerperiode waren dat er slechts 580, en we gaan naar 1000 medewerkers in 2024. Al die volgehouden inspanningen leiden tot deze resultaten.

Hoe zeker bent u dat we nog niet in fase 4 zitten? Hoe weet u dat de georganiseerde misdaad niet dieper geworteld zit in Belgische of internationale instellingen?

Van Quickenborne: Met de hand op het hart: België is géén narcostaat. Ik heb de voorbije jaren veel toppers leren kennen bij justitie. Michel Claise, financieel onderzoekersrechter in Brussel, bijvoorbeeld. Franky De Keyzer, procureur in Antwerpen. Francisca Bostyn, interim-chef van de Staatsveiligheid. Eric Snoeck, grote baas van de FGP. Federaal procureur Frédéric Van Leeuw. Enzovoort. Dat zijn stuk voor stuk zéér integere mensen die opstaan en gaan slapen met de zorg voor de veiligheid van onze samenleving. Met hen maakt een narcostaat geen schijn van kans. Dat zijn maar enkele van onze Untouchables (naar het groepje onkreukbare politiemensen in de VS dat gangster Al Capone in 1931 ten val bracht, nvdr) en geloof me, zo zijn er veel.

Patrick Vandenbruwaene, procureur-generaal van Antwerpen, zei over die narcostaat: ‘Het is niet zo dat de criminele organisaties een hele stad terroriseren, al zitten we daar niet ver vanaf.’

Van Quickenborne: We moeten waakzaam blijven. Als een parlementslid verklaringen aflegt of stemgedrag vertoont op basis van omkoping, dan moeten we ons allemaal zorgen maken. Is dat het geval in het Belgische parlement? Ik heb zes weken geleden aan de Staatsveiligheid gevraagd om zich actiever bezig te houden met omkoping. Ik wil ook weten of beslissingen die we als land nemen vrij zijn van elke vorm van inmenging of omkoping. De voorbije jaren hebben we veel geïnvesteerd in de strijd tegen terrorisme. Spionage en omkoping zijn wat verwaarloosd. Door de bijna verdubbeling van de capaciteit van de Staatsveiligheid gaan we dat veel beter aanpakken.

Wat is volgens u het doel van de drugsmaffia die u bedreigt?

Van Quickenborne: Het geld dat in dat milieu omgaat, is onuitputtelijk. Ze kunnen alle middelen inzetten, en dan gaat het over meer dan kogels en granaten. Mijn persoonlijke inschatting is dat we te maken hebben met een vorm van hoogmoed, van persoonlijke frustratie en machogedrag. ‘Kijk eens wie wij zijn en hoe brutaal we durven te zijn’ – die gedachte. Ik betwijfel eerlijk gezegd of dat allemaal wel zo minutieus gepland en verfijnd wordt aangepakt. Ik denk dat het puur machtsvertoon is in de hoop dat we plooien en opgeven.

Het heeft België, na de terreuraanslagen van 2016, alweer negatief in het nieuws gebracht.

Van Quickenborne: Maar het zijn wel de Belgische justitie en politie die erin slaagden om het Sky ECC-netwerk van de maffia te kraken. Dat had wereldwijd tentakels, van Nederland, Dubai en de VS tot voormalige Oostbloklanden en Latijns-Amerika. Mijn Nederlandse collega-minister was onlangs in de VS om met sectorgenoten te onderhandelen. Ze vertelde me achteraf dat ze overal waar ze kwam meteen over België en ons succes met Sky ECC begonnen.

Er zijn ondertussen 3300 Sky ECC-verdachten. De justitiemolen maalt zeer traag. Hoelang zal het duren voor zij zich voor de rechtbank moeten verantwoorden?

Van Quickenborne: Het eerste vonnis in Sky ECC is al geveld in maart 2022, een jaar na de feiten: de veroordeling voor corruptie van een ziekenhuismedewerker. Op 25 oktober werd een drug lord (bekend als ‘de Algerijn’, nvdr) veroordeeld tot zes jaar cel voor gewelddadige feiten in de Antwerpse binnenstad. Ondertussen zijn 336 zaken opgestart. 22 dossiers liggen bij de rechtbank, 34 dossiers zitten in gerechtelijk onderzoek, 128 dossiers in een opsporingsonderzoek. Alleen al in Antwerpen. De justitiemolen draait dus volop. Natuurlijk zullen de verdachten en hun dure advocaten alle trucs uit de kast halen om de rechtsgang te vertragen.

Bij de regeringsvorming kon ik kiezen tussen binnenlandse zaken of justitie. Ik ben toen tegen het advies van velen ingegaan.

Er komen wekelijks zaken bij. We hebben ook beslist om daarvoor in Antwerpen een extra kamer op te richten met drie rechters en een onderzoeksrechter. Er komt een havenprocureur met vijftien medewerkers. Zelfs Bart De Wever (N-VA) is daar tevreden over. Hij is voorzichtig positief over justitie, zegt hij zelf. (lacht) Dat is dus nogal wat.

Hoe ver zijn we verwijderd van Nederlandse toestanden, waar de mocromaffia al enkele moorden pleegde? Kennelijk niet zo ver als je leest dat in Maldegem een 17-jarige loopjongen werd gefolterd omdat hij een rivaliserende drugsbende getipt zou hebben. Ze sneden zijn oor af, de pezen van zijn hand over en staken een mes in zijn voet.

Van Quickenborne: (zucht) In Nederland werden ook al verschillende burgemeesters bedreigd en gemeentehuizen in brand gestoken. Ik vrees dat we ons op het ergste moeten voorbereiden. Ik wil niemand schrik aanjagen, maar denken dat het binnen het jaar allemaal voorbij zal zijn, is naïef. We kunnen niet anders dan het net verder sluiten.

Hoe?

Van Quickenborne: De echte inzet zijn onze havens. Antwerpen en Rotterdam moeten veel beter worden beveiligd. Daar komen jaarlijks honderden tonnen cocaïne binnen. Begin volgend jaar treedt een wet in werking die alle havens, alle havenfaciliteiten en rederijen verplicht om veel meer veiligheidsmaatregelen te nemen: camerabewaking, hekken, biometrische beveiliging. Binnenkort zit ik samen met de minister van Veiligheid van Nederland en de burgemeesters van Antwerpen en Rotterdam om de rederijen te verplichten om al hun containers ‘slim’ te maken. De bedoeling is dat elke container een black box krijgt zodat we elke beweging in en rond die container kunnen registreren.

Dan verhuizen drugsdealers hun aanvoer toch gewoon naar andere havens?

Van Quickenborne: Als Antwerpen en Rotterdam – twee van de grootste containerhavens ter wereld – dat doen, zullen alle rederijen moeten volgen. De gerenommeerde drugsexpert Jeremy McDermott vertelde me dat cocaïne net als water de weg van de minste weerstand zoekt. Als we onze havens beter beveiligen, kunnen we succes boeken. Bijvoorbeeld door de risicocontainers te scannen. Kristian Vanderwaeren, topman van de douane, zegt dat het kan met artificiële intelligentie. We trekken daarvoor 70 miljoen euro uit.

Dit jaar zal meer dan 100 ton cocaïne in beslag zijn genomen. U kunt dat een succes noemen, maar bewijst dat niet evengoed dat de instroom groot blijft?

Van Quickenborne: Catherine De Bolle, topvrouw van Europol, zei me vorig jaar dat zo’n 12 procent van de trafiek wordt onderschept. Zodra dat richting 20 procent gaat, wordt het pijnlijk voor de maffia. Een aantal jaren geleden hebben we heel hard ingezet op terrorismebestrijding. Dat was toen terecht, maar deze regering bindt nu vooral de strijd aan met drugscriminaliteit. We zijn nog maar twee jaar bezig en we hebben verdragen gesloten met Dubai, hebben een wet over dataretentie voor telecombedrijven, een havenverbod voor veroordeelde criminelen, een wet maritieme beveiliging, we versterken justitie enzovoort. We zetten echt alles op alles, en de resultaten zijn al zichtbaar. Het feit dat Sky ECC elke week arrestaties oplevert, zegt genoeg. In de gevangenis van Antwerpen zitten hele vleugels vol arrestanten uit dat onderzoek. Een deel van de overbevolking heeft daarmee te maken.

Bart De Wever zegt: ‘We plukken de blaadjes van de bomen, maar de stam en de wortel krijgen we niet in beeld.’

Van Quickenborne: Die stam en wortel krijgen we wél in beeld. Ze bevinden zich in Marokko, Turkije en Dubai. Vandaar die verdragen. Minister van Buitenlandse Zaken Hadja Lahbib (MR) reisde naar Marokko om te praten over de uitlevering van verdachten. Maar het blijft moeilijk om met sommige landen samen te werken. Dat zijn geen democratieën zoals de onze, hè. Toch staat België als klein land niet alleen in die strijd. In de VS sprak ik zowel met minister van Justitie Merrick Garland als met toplui van CIA, de FBI en de DEA, die erg waarderen wat wij doen. Ook van EU-commissaris Ylva Johansson hoor ik dat de Europese Commissie zich steeds meer bewust is van de problematiek. Het debat over het zogenaamde Verdrag van Prüm (overeenkomst om Europese veiligheidsdiensten informatie met elkaar te laten delen, nvdr) loopt al jaren zeer stroef. Het is toch onwaarschijnlijk dat als we iemand van een ander EU-land in België oppakken, we niet de databank van dat andere land kunnen inkijken? Dankzij de strijd tegen drugs komt eindelijk schot in de uitvoering van dat verdrag.

Terug naar de lokale war on drugs. Wat vindt u van de aanpak in Antwerpen, waar het granaten en kogels blijft regenen?

Van Quickenborne: Ik heb het liever over de ‘war on drug lords’. Ach, achter alle retoriek schuilt veel samenwerking. Exact op de dag dat ik zelf de eerste keer bedreigd werd, zat ik toevallig in het kantoor van de burgemeester voor een discreet overleg over samenwerking. Hoe dan ook, hoedje af voor de Antwerpse politie. Dat keurkorps neemt zijn verantwoordelijkheid, als ik bijvoorbeeld zie dat ze voor Sky ECC 25 mensen ter beschikking stellen.

Nog een citaat van burgemeester De Wever in Humo: ‘De Europese elite pleegt al jaren schuldig verzuim, vaak omdat ze zelf aan de drugs zit en de link niet ziet tussen een lijntje en de georganiseerde misdaad.’

Van Quickenborne: Wat is de oplossing? Iedereen die drugs gebruikt in de gevangenis stoppen? In de VS heeft men het ooit geprobeerd, en dat is compleet mislukt. Uiteraard moet je ook tegen gebruikers optreden. Daarvoor kiezen we het Portugese model. Als je betrapt wordt als gebruiker krijg je onmiddellijk een geldboete die varieert van 75 euro voor cannabis tot 350 euro voor zwaardere drugs. Er zijn al duizenden boetes uitgedeeld, en als we gebruikers meerdere keren betrappen, moeten ze een traject in de hulpverlening volgen. Zo proberen we de problematische gebruikers eruit te halen.

Bent u voorstander van de legalisering van cannabis?

Van Quickenborne: Nee. Sommige voorstanders van legalisering denken dat ze daarmee de granaten en kogels in Antwerpen kunnen stoppen. Het bewijst alleen dat ze niets van het dossier kennen. In Antwerpen draait het niet rond cannabis, maar rond cocaïne.

Is cocaïne intussen niet de populaire, betaalbare partydrug geworden, zoals vroeger cannabis dat was?

Van Quickenborne: Een legalisering, zoals enkele professoren een tijdje geleden voorstelden (onder anderen Paul De Grauwe, Tom Decorte en Jan Tytgat, nvdr), lost niets op. Cocaïne wordt in Zuid-Amerika geproduceerd en naar hier getransporteerd, verdeeld en hier geconsumeerd. Als je dat zou willen legaliseren, moet dat wereldwijd gebeuren, anders is het zinloos. In Nederland heeft men ooit een halfslachtig gedoogbeleid geprobeerd voor cannabis. Het werd een catastrofe. Mijn collega Yesilgöz-Zegerius vindt een legalisering hoogstens een interessant gedachte-experiment, maar wij hebben geen tijd voor zulke abstracte debatten. We moeten de maffia keihard bestrijden. De rest is mooie theorie.

En wat die partydrugs betreft: in de VS is dat tegenwoordig fentanyl (een morfineachtige synthetische drug, nvdr). Die heeft vorig jaar 108.000 doden veroorzaakt. Tijdens mijn bezoek in de VS vertelde men over een feestje in Colorado waar 12 doden vielen door fentanyl. Eén nacht, één feestje. Zullen we die partydrug ook even legaliseren?

Dus voor drugs blijft de belangrijkste aanpak vooral harde repressie?

Van Quickenborne: Naast repressie is uiteraard ook preventie nodig, én degelijke informatie over de gevolgen van elke soort drugsgebruik. Mensen staan niet genoeg stil bij de fysieke en mentale gevaren van verslaving, hoe hele families eraan kapotgaan, de zelfdodingen enzovoort. Tegen de maffia helpt alleen repressie, en haar verdienmodel kraken.

Hoe kraak je een verdienmodel dat naar schatting meer dan 30 miljard per jaar oplevert?

Van Quickenborne: Het kán, zelfs op lokaal niveau. De FGP van Limburg is er bijvoorbeeld in een paar jaar in geslaagd om 130 miljoen euro in beslag te nemen. Tegen de drugsmaffia kun je twee dingen doen. Je kunt op haar product jagen, en daarmee een paar procenten van haar markt weghalen. Maar je kunt ook achter hun centen aan gaan, hun vennootschappen in kaart brengen en ontmantelen, hun bezittingen in beslag nemen. Dan pak je geen paar procentjes van de winst, maar de volle honderd procent.

Zodra je een bende opgerold en de drug lord uitgekleed hebt, staat wellicht een volgende klaar om de markt over te nemen.

Van Quickenborne: Mijn Italiaanse collega gaf me moed. Jaren geleden vermoordden ze in Italië onderzoeksrechters met bomaanslagen, tot veel kopstukken achter de tralies verdwenen. In New York probeerde de maffia de hele bouwsector over te nemen. Die strijd heeft de maffia uiteindelijk ook verloren.

Jaren geleden pleitte u wel voor de legalisering van cannabis. U rolde zelfs een joint in de Senaat.

Van Quickenborne: Goh, ik was een beginnende politicus van nog geen dertig jaar oud. Elke jonge gast zegt of doet weleens dingen die hij later nooit meer zou zeggen. Ik profileerde me toen nogal rebels.

De rebel is weg?

Van Quickenborne: Ik open nu detentiehuizen, ik pas een artikel van het gerechtelijk wetboek aan dat dateert van 1795, ik laat voor het eerst sinds 1972 korte gevangenisstraffen effectief uitvoeren, ik hervorm het seksueel strafrecht, ik versterk de Staatsveiligheid enzovoort. Kortom, ik rebelleer op een ander niveau.

Tot slot: de politiek is een vrij cynisch milieu. Sommige politici knarsetanden wellicht over alle media-aandacht die u nu krijgt omdat u voor de tweede keer in een safehouse zit.

Van Quickenborne: Ik krijg van collega’s vooral steunbetuigingen. Ook Bart De Wever heeft me zo’n bericht gestuurd, en ik kan me niet voorstellen dat hij het cynisch bedoelde. Als het erop aankomt, is ons politieke milieu veel minder cynisch dan je denkt.