‘Justitie blijft mensenwerk: zelfs met grootste waarborgen voor onafhankelijkheid, kan het mislopen’

‘Dat het om gesjoemel gaat is niet fraai, maar de waarheid is niet verbloemd. De Hoge Raad besefte zeer snel dat de samenleving recht heeft op een uitleg’, schrijft advocaat Hugo Lamon na de berichten dat een lid van de Hoge Raad voor Justitie (HRJ) examenvragen zou hebben doorgespeeld aan de zoon van een collega. ‘Justitie ligt onder vuur, maar laten we ook kijken naar de bluswerken.’

De juridische wereld daverde zondagavond op zijn grondvesten toen bekend geraakte dat er gesjoemeld is bij het door de Hoge Raad voor de Justitie georganiseerde examen dat toegang verschaft tot de magistratuur. Dat is uiteraard niet van aard om het vertrouwen in justitie te doen toenemen en is voor velen de bevestiging van wat ze diep in hun buik al langer voelen. Maar is er ook in deze nare situatie nog plaats voor enige nuance? Mag er toch minstens een poging daartoe worden ondernomen?

Het is allicht goed om eerst even de context te schetsen. Net 25 jaar geleden, op 1 maart1999 om precies te zijn, werd de Hoge Raad voor de Justitie opgericht in een poging om het vertrouwen van de burger in justitie te herstellen na de nog steeds in het collectief geheugen gegrifte “affaire-Dutroux”. De Hoge Raad voor de Justitie werd ingeschreven in de Grondwet, met als taak een externe controle uit te voeren op de werking van justitie, hierover adviezen te verstrekken aan de wetgever en ook om de benoemingen en promoties in de magistratuur te “objectiveren”.  

Velen zijn het al vergeten, maar vroeger werden magistraten door de politiek benoemd en dat zorgde ervoor dat niet steeds de meest bekwame juristen het tot rechter schopten. Om hun onafhankelijkheid te garanderen zijn rechters voor het leven benoemd, zodat een verkeerde keuze jarenlang kan wegen op het rechtssysteem. Het is een niet geringe verdienste van de Hoge Raad voor de Justitie om een einde te hebben gemaakt aan de politieke koehandel bij benoemingen en promotie in de magistratuur. Er zijn strenge ingangsexamens. In de beginjaren van de Hoge Raad waren die erg toegespitst op grondige juridische kennis die nodig is om goed te functioneren als rechter. De laatste jaren komt daar ook nog bij of de kandidaat de nodige menselijke capaciteiten heeft en wordt ook gepeild naar zijn persoonlijkheid. Enkel wie slaagt in het examen kan zich achteraf kandidaat  stellen en ook dan is het de Hoge Raad voor de Justitie die de selectie maakt. De rol van de minister van justitie is sterk uitgehold.

De betekenis van de Hoge Raad voor de Jusititie kan dan ook niet worden overschat. Om mogelijke beïnvloeding uit te sluiten is ook grondig nagedacht over de samenstelling. De helft van de leden zijn rechtstreeks verkozen door de magistraten zelf, waarmee hun onafhankelijkheid moet worden gegarandeerd. De andere helft wordt met een 2/3^de meerderheid aangeduid door de Senaat en bestaat uit externen die betrokken zijn bij justitie (advocaten, universiteitsprofessoren in het recht en vertegenwoordigers van de civiele samenleving). De 2/3^de meerderheid vereist dus overleg tussen meerderheid en oppositie in het parlement, wat een als een bijkomende garantie wordt beschouwd dat het om betrouwbare en representatieve personen gaat.

Dat systeem met eigen cheks and balances blijkt uitstekend te werken. Tot zondag bekend geraakte dat er toch gesjoemeld was, doordat één van de leden van de Hoge Raad de examenvragen aan een kandidaat zou hebben bezorgd.

De Hoge Raad kwam zondag in spoedvergadering bij elkaar en volgens het persbericht hebben zowel het lid van de Hoge Raad als de kandidaat de feiten toegegeven. Het siert de Hoge Raad om daar met open vizier over te communiceren en zich publiekelijk te verontschuldigen. Het examen zal worden overgedaan en het lid (volgens het persbericht een magistraat) heeft onmiddellijk ontslag genomen uit de Hoge Raad en de zaak is nu in handen van het Parket-generaal (er kan een strafzaak en/of een tuchtzaak tegen de betrokken magistraat worden gestart).

Natuurlijk is zoiets dodelijk voor de perceptie. Natuurlijk wordt hiermee het ondenkbare werkelijkheid. Natuurlijk mag men zich nu vragen stellen of er niet voorheen al werd gesjoemeld. Natuurlijk wel, maar toch. Justitie in zijn brede vorm is en blijft het werk van mensen. Zelfs met de grootste waarborgen voor onafhankelijkheid en onpartijdigheid kan het soms mislopen. 

De Hoge Raad heeft snel, transparant en met nederigheid gecommuniceerd. Dat is op zichzelf al een verdienste en wijst op de grotere openheid en het gevoel dat zelfs een door de Grondwet gewaarborgde onafhankelijkheid niet leidt tot onverantwoordelijkheid. De Hoge Raad besefte zeer snel dat de samenleving recht heeft op een uitleg. Dat het om gesjoemel gaat is niet fraai, maar de waarheid is niet verbloemd.

Justitie heeft, mede dankzij het werk van de Hoge Raad voor de Justitie in de afgelopen kwart eeuw, voldoende veerkracht ontwikkeld om dit incident in perspectief te kunnen plaatsen. Het toont ook aan we steeds waakzaam moeten blijven. Het vertrouwen van de burger herwinnen zal een pittige uitdaging blijven.

Hugo Lamon is advocaat en lawfluencer. Hij blogt regelmatig op Jubel.be.